16 Pomorska Dywizja Piechoty
Książka daje dużo więcej informacji niż sugerowałby jej tytuł, odnosi się bowiem nie tylko do wojny obronnej w 1939, ale przedstawia całe wcześniejsze losy dywizji od czasu jej sformowania. Początek swój bierze ona z Wielkopolski, gdzie w 1919 roku rozpoczęto formowanie pułków piechoty składających się z mieszkańców Pomorza, którzy przekradali się przez granicę chcąc walczyć w oddziałach powstańczych. Pierwszą taką jednostką był Toruński Pułk Strzelców powstały w Inowrocławiu, później powstał Grudziądzki Pułk Strzelców także w Inowrocławiu, przeniesiony potem do Poznania, w sierpniu 1919 roku powstała już Dywizja Strzelców Pomorskich pod dowództwem pułkownika Stanisława Skrzyńskiego, a na końcu, już w październiku 1919 roku sformowano w Pakości na Pałukach Starogardzki Pułk Strzelców i w Poznaniu kolejny Kaszubski Pułk Strzelców. Tak powstały wszystkie zawiązki oddziałów tworzących późniejszą 16 DP. Uzbrojenie stanowiły karabiny Berthier wz. 14 i Mauser wz. 98, w kompaniach ckm znajdowały się Hotchkissy wz. 14. Broń pochodziła z zakupów poczynionych przez działaczy pomorskich lub została zdobyta w walkach powstańczych. Dywizja wzięła udział w zajęciu Pomorza w styczniu 1920 roku.
W marcu 1920 roku, dywizja znajdująca się już na Pomorzu, częściowo w garnizonach, częściowo obsadzając granicę, została przemianowana na 16 Dywizję Piechoty Pomorskiej, analogicznie pułki przybrały nowe nazwy 63 Pułk Piechoty Toruńskiej, 64 Grudziądzki Pułk Piechoty, 65 Starogardzki Pułk Piechoty i 66 Kaszubski Pułk Piechoty. Z niewielkimi zmianami w sformułowaniach nazwy te miały utrzymać się przez całą historię tych oddziałów. Z racji na okres, w którym powstawała książka, pominięto jej udział w wojnie 1920 roku, szkoda.
Dokładnie została omówiona historia 16 DP w okresie międzywojennym. Zgodnie z panującym w okresie socjalistycznym trendem, bardzo szczegółowo przedstawiono stosunki narodowościowe na Pomorzu, co miało dla samej dywizji drugorzędne znaczenie. Znacznie gorzej, że autor nie uchwycił momentu, kiedy 63 pp przestał wchodzić w skład dywizji (a znalazł się w 4 DP, „toruńskiej”), z powodu reorganizacji i przejścia na system trzypułkowy. Tak się kończy, jesli ktoś zajmuję się motywowanymi ideologicznie bzdurami zamiast skoncentrować się na meritum.
Do najciekawszych partii książki trzeba zaliczyć dokładny opis jej działań w czasie kampanii wrześniowej. Wchodziła ona wtedy w skład GO „Wschód” gen. Bołtucia. Dla mnie to tym ciekawsze, że bardzo wysoko oceniam sposób dowodzenia gen. Bołtucia, podczas gdy ukształtowała się powszechna, choć w moim przekonaniu błędna, opinia na temat tego generała. Nawet prof. Wieczorkiewicz wybitny znawca września 1939 r. słabo oceniał bitwę nad Osą, prowadzoną przez GO „Wschód”. Warto zatem sprawie się przyjrzeć.
Po pierwsze: siły stron. Zwykle się zakłada, że były one podobne: dwie polskie dywizje piechoty przeciw dwóm niemieckim takim samym dywizjom. Problem w tym, że Niemcy mieli stałe wsparcie lotnictwa, którego nie mieli Polacy, ponadto mieli wsparcie jakiejś jednostki pancernej, Borkowski podaje, że był to 10 pcz, ale nigdzie nie znalazłem potwierdzenia tej informacji. Pewne jest występowanie jednostki pancernej po stronie Niemców, bowiem wszystkie ich ataki wspierane były przez pojazdy pancerne i dochodziło do takich dramatycznych momentów, kiedy niemieckie czołgi rozjeżdżały polskie działka przeciwpancerne.
Warto również zwrócić uwagę, że to atakujący wybiera czas, miejsce i natężenie ataku. W efekcie realnie wyglądało to w ten sposób, że dwie niemieckie dywizje wsparte lotnictwem i czołgami atakowały w pasie jednej polskiej 16 DP Przegrupowanie 4 DP i wprowadzenie jej do walki nie było proste, zwłaszcza, że odbywało się pod niemieckim ogniem.
W efekcie do 3 września Niemcy zepchnęli polską obronę i przekroczyli linię Osy. Warto przy tym zwrócić uwagę, że nie trzeba było jej forsować, ponieważ wody w rzece było tyle, że nie przekraczała ona cholewek od butów (potwierdzają to relacje z sierpnia 1939), co oczywiście obrony nie ułatwiało. Koniecznie jednak, trzeba zwrócić uwagę, że w momencie, kiedy z dowództwa Armii „Pomorze” przyszedł rozkaz do odwrotu, polskie jednostki były uszykowane do kontrataku, stany (po dużych stratach) zostały uzupełnione a impet niemieckiego natarcia został wytracony (też z powodu dużych strat w ludziach i sprzęcie). Można zatem domniemywać, że część straconego terenu zostałaby odzyskana, a na pewno posuwanie się dalej niemieckich jednostek zostałoby zatrzymane.
Duży wpływ na porażki 1 i 2 września miała postawa dowódców dywizji wchodzących w skład GO „Wschód”. Generał Bołtuć natychmiast po zauważeniu problemów zmieniał dowódców. W przypadku 16 DP w ten sposób stracił stanowisko płk Stanisław Świtalski, bardzo zresztą szkoda, że Borkowski nie przedstawia szczegółowej analizy tej decyzji, czyli tak naprawdę analizy jakości dowodzenia 16 DP w dniu 1 września 1939. Warto dodać, że gen. Bołtuć był jedynym polskim dowódcą wyższego szczebla, który podejmował takie decyzje personalne.[1] Podkreślić także trzeba, ze były one osobiście bardzo odważne, bo płk Świtalski przynależał do elity legionowej, a Bołtuć nie.
Oceniając książkę, trzeba powiedzieć, że wiele informacji w niej zawartych ma charakter zasadniczy, to te z okresu powstania dywizji i walk w 1939 roku, te ostanie oparte na relacjach niedostępnych gdzie indziej.. Kiepsko na tym tle wyglądają losy poszczególnych pułków w okresie międzywojennym (nie dowiadujemy się na przykład, gdzie one stacjonowały). Za dużo nie należy także oczekiwać od inteligencji autora. Sumarycznie oceniam na 7/10.
Olgierd Borkowski, 16 Pomorska Dywizja Piechoty w wojnie obronnej 1939 roku, PWN
Warszawa-Poznań 1989.
[1] Podobną decyzję podjął gen. Rómmel w odniesieniu do płk. Hanki-Kuleszy, z tym że była to decyzja błędna, por. Marcin Majewski, Kresowa Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku, s. 53-75. Piszę o tym tutaj.