Opowieść o Brygadzie Świętokrzyskiej NSZ

Pierwsze uczucie, które pojawiło się jeszcze przed lekturą książki, to uznanie dla odwagi Elżbiety Cherezińskiej. Autorka posiadająca niemały dorobek odważyła się podjąć temat Narodowych Sił Zbrojnych, organizacji wojskowej przez lata opluwanej, której odmawiano czci i wiary. W czasach PRL był to symbol wszystkiego najgorszego, a również w wolnej Polsce, dla środowisk liberalnych, to symbol nacjonalizmu, antysemityzmu i mordów bratobójczych. Dla pełności obrazu dodajmy, że także władze emigracyjne miały poważne wątpliwości co do postawy Brygady Świętokrzyskiej, podejrzewając ją, częściowo słusznie, o współpracę z Niemcami i bodaj dopiero w latach sześćdziesiątych przyznały im uprawnienia kombatanckie. Zabrać się za taki temat, kiedy nadal można snuć dużo bezpieczniejsze opowieści z czasów piastowskich, wymagało odwagi i determinacji. Szacunek. Z góry mówię, że zaliczam książkę do elitarnej grupy „sił sensu” właśnie za śmiałość w płynięciu pod prąd opinii mainstreamowych.

Widać w Legionie chęć do napisania swoistej epopei. Autorka przedstawia na szerokim tle panoramę zarówno losów jednego z oddziałów partyzanckich, historię dyskusji w Komendzie Głównej Narodowej Organizacji Woskowej, później NSZ, trudne losy zjednoczenia z Armią Krajową, argumenty jego przeciwników, ale też trochę faktów związanych z tymi, którzy do AK się przyłączyli, wreszcie rzecz dla publiczności najciekawszą, czyli losy Brygady Świętokrzyskiej NSZ. Myślę, że większość czytelników potraktuje Legion jako dostarczyciela wiadomości historycznych na temat bardzo kontrowersyjnych wyborów dowództwa Brygady Świętokrzyskiej NSZ. Można się spodziewać renesansu zainteresowania jej dziejami, bowiem bardzo ostatnio popularny Piotr Zychowicz w Obłędzie ’44 ocenia ją absolutnie wzorowo.

Dla mniej wtajemniczonych czytelników tego bloga powiem, że chodzi o współpracę tej brygady z Niemcami od końca roku 1944. Zawarto mianowicie z niemieckimi dowódcami niższego szczebla swoiste porozumienie o nieagresji, umożliwiające Brygadzie na zapleczu frontu wschodniego ewakuację na Zachód. Były też epizody bardziej czynnej współpracy, jak wyekspediowanie we współpracy z Niemcami skoczków spadochronowych wywodzących się z NSZ w celu organizacji antykomunistycznej partyzantki po drugiej stronie frontu. Chwała Cherezińskiej, że nie przemilczała również takich szczegółów, podobnie jak nie pominęła występujących w tym środowisku mordów skrytobójczych własnych dowódców, z powodu, jak możemy się tylko domyślać, różnic w strategii politycznej.

Dobra orientacja Cherezińskiej w sprawach podziemia narodowego nie przekłada się na cały kontekst działań jej bohaterów. Uderzyły mnie zwłaszcza jej opinie na temat kampanii wrześniowej nieodmiennie przedstawianej jako ciąg tchórzostwa żołnierzy i niekompetencji dowództwa. To całkowita nieprawda. Pozytywnie zachowywali się tylko późniejsi członkowie Narodowej Organizacji Wojskowej i Związku Jaszczurczego. Generalnie to także nie do końca prawda. Pułkownik Oziewicz, jeden dowódców NOW i pozytywna postać książki, w rzeczywistości należał do niechlubnej grupy oficerów, którzy pozostawili samopas swoje jednostki. On porzucił dowodzoną przez siebie 29 DP i ewakuował się na Litwę (z Armii „Prusy”), czyli w dokładnie odwrotnym kierunku niż jego dywizja i wszystkie pozostałe jednostki Wojska Polskiego. Do niepotrzebnych książce panegiryków zaliczam tekst na stronie 281, z którego wynika, że Oziewicz został na Litwę „skierowany”. Bliższe prawdy jest stwierdzenie prof. Wieczorkiewicza, niekwestionowanego autorytetu w badaniach nad kampania wrześniową, że po prostu „dał drapaka” na Litwę.

Poza tym przeszkadzało mi kilka drobnych potknięć świadczących, że autorka zupełnie nie opanowała realiów wojny 1939 roku. Jeden z jej bohaterów strzela wtedy z automatu. Oj chciałoby się, żeby polskie wojsko miało wtedy automaty, niestety „Morsy” były wtedy dopiero w fazie prób przedprodukcyjnych. Z kolei wspomniany już płk Oziewicz nie mógł być internowany na Litwie przez Sowietów, bo ich wtedy jeszcze tam nie było. Internowali go Litwini, Rosjanie weszli tam nieco później. Kierowana negatywnymi uprzedzeniami wobec  kampanii wrześniowej wypaczyła nieco losy Pociągu Pancernego „Poznańczyk”, w którym służył jej kolejny bohater, por. Jaxa. Prowadził on ciężkie walki pod Warszawą i w czasie walk został zniszczony, a nie bezdurno porzucony przez rozpierzchającą się załogę. Pozostaje mieć nadzieję, że w sprawach okupacyjnych, na których mniej się znam, autorka takich błędów nie popełniła.

Na rzetelność historyczną dodatkowy cień rzuca także fakt, że autorka oparła swoje dociekania o dokumenty i opracowania wytworzone w kręgu podziemia narodowego, siłą rzeczy o charakterze panegirycznym, stąd takie dziwadła, jak w odniesieniu do płk. Oziewicza, czy czarnej legendy kampanii wrześniowej, ale też niezamierzenie śmieszne fragmenty, kiedy kierownictwo Związku Jaszczurczego, jak dobra wróżka, przewiduje przyszłość (s 330 i następne). Rozumiem, że autorka obdarzyła swoich bohaterów sympatią pozytywnie przedstawiając ich motywacje. Szkoda, że niekiedy uległa białej legendzie lub mimowolnie zajęła stanowisko w starych sporach z przeszłości. Tak się stało na przykład wtedy, gdy pisze o celach NSZ, polegających na unikaniu zaczepnych operacji wobec okupacyjnych sił niemieckich, co było, zwłaszcza po zakończeniu wojny, przedmiotem różnych sporów. Jednak przedstawiając akcje zgrupowania NSZ por. Zub-Zdanowicza opisuje właśnie przede wszystkim akcje skierowane przeciwko Niemcom. Do wyjątków należy zlikwidowanie pod Borowem powiązanej z AL./GL grupy bardziej kryminalnej niż partyzanckiej. Chwała Cherezińskiej za przedstawienie tego wydarzenia, ale to był ewenement. To powojenne spory na temat linii politycznej AK versus NSZ spowodowały takie przesunięcie akcentów w postrzeganiu NSZ. Faktografia przedstawiona w Legionie to potwierdza.

Ogólna ocena książki jest jednak wysoka. Autorka nie stosowała przemilczeń, dała głos odsądzanym od czci i wiary, wykazała się przy tym niemałą odwagą. Rozumiem również, że książka, będąca odpowiedzią na czarną legendę NSZ, niektóre fakty przedstawia przez „różową szybkę”. Na mój gust książka jest zbyt rozwlekła, za dużo w niej epizodów, często marginalnych dla przedstawianych spraw. Mimo to czytałem z zaangażowaniem. Dla mnie 9/10

Elżbieta Cherezińska, Legion, Zysk i S-ka Poznań 2013.