Polska armata przeciwlotnicza ze Starachowic

W kategorii monografii uzbrojenia książka jest prawie idealna. Oprócz wnikliwej kwerendy źródłowej, także bogaty materiał ikonograficzny, w znacznym stopniu wytworzony w oparciu o zachowany lub odnaleziony sprzęt. Nie chodzi tylko o zbiory muzealne, ale także o eksponaty znajdujące się w rękach prywatnych kolekcjonerów. Biorąc pod uwagę poprzednie publikacje tej pary autorów, można stwierdzić, że ich ustalenia są ostatnim głosem nauki w zakresie danego zagadnienia. Dane z ich książek są nie tylko wiarygodne, ale również kompletne. Mam poczucie, że monografia armaty przeciwlotniczej 75 mm daje wiedzę na ten moment ostateczną – jeżeli autorzy piszą, iż czegoś nie wiadomo, to nie wiadomo, jak podają dane liczbowe, na pewno są one najbardziej wiarygodne z możliwych.

Panowie Słupczyńscy przedstawili dość długą historię powstawania tej armaty. Zaczęło się jeszcze w latach dwudziestych, ale powstały wówczas prototyp nie odpowiadał oczekiwaniom artylerzystów. Powrócono do sprawy w latach trzydziestych, prace projektowe i testy toczyły się niespiesznie. Konstrukcję traktowano jako rozwiązanie zapasowe wobec spodziewanego zakupu za granicą partii armat wraz z licencją na ich wytwarzanie. Najpierw stawiano na konstrukcję amerykańskiej firmy L.L. Driggs, później z kredytu Rambouillet starano się sfinansować transakcję ze Schneiderem, Francuzi odmówili jakichkolwiek dostaw tego rodzaju sprzętu. Po zmitrężeniu sporej ilości czasu stanęło na konieczności powrotu do rodzimej konstrukcji, która zresztą w testach porównawczych miała parametry podobne do francuskiej konkurencji. Pierwszą serię 16 sztuk armat na mobilnej platformie zamówiono w 1936, a dostawę zrealizowano w roku następnym.

Jak zawsze w książkach duetu Słupczyńskich jest bardzo dokładny opis techniczny sprzętu. Najbardziej ciekawe było omówienie sposobu działania aparatu centralnego, czyli ówczesnych centrum sterowania ogniem. Oprócz tego są podane ilości wyprodukowanych armat. Wiemy na pewno, że wyprodukowano 16 sztuk (+2 prototypy) armat 75 mm wz. 36, czyli wersji mobilnej oraz bliżej nieokreśloną ilość wz. 37, czyli wersji półstałej. O tych ostatnich można wnioskować tylko z ilości znajdujących się w zmobilizowanych we wrześniu baterii półstałych OPL Kraju, a w nich było ok 30 armat 75 mm wz. 37.[1]

Miłym  zaskoczeniem są opisy ciągników wykorzystywanych do holowania omawianych dział. Zwykle używano C4P, miały one jednak za małą moc i za małą nośność. Zamierzano wykorzystać do zamówionej dłuższej serii armat mobilnych nowo zaprojektowany ciągnik PZInż. 342, całkowicie oryginalnej, bardzo nowoczesnej konstrukcji. Owa konstrukcja też została precyzyjnie opisana, bodaj nawet dokładniej niż w książkach Tarczyńskiego, Jońcy i spółki.

Osobny rozdział poświęcono armacie plot. 90 mm, na której wytwarzanie nabyto licencję od Schneidera.

Na zakończenie otrzymaliśmy historię użycia przedstawionych dział w kampanii wrześniowej, rozpisany na losy poszczególnych baterii, których stanowiły wyposażenie. Armaty wz. 36 stanowiły wyposażenie 101 dywizjonu (3 baterie po 4 działa) i 9 samodzielnej bateria plot. (4 działa); 101 dywizjon był zmobilizowany przez 1 paplot. z Warszawy, a 9 bateria przez 9 daplot. z Brześcia.

Przeznaczeniem 101 dywizjonu była ochrona siedziby Naczelnego Dowództwa, zatem najpierw znalazł się w Warszawie, a później w ślad za sztabem generalnym został przemieszczony na wschód i południe. Mimo wyposażenia w ciągniki C4P, które nie spełniały wymogów technicznych przeszły cały szlak bojowy zakończony na Węgrzech. Po drodze stracono tylko 2 ciągniki C4P (z posiadanych 32), zatem nie był to sprzęt tak nieprzystosowany do zadań, jak przed wojną się artylerzystom wydawało. Większość baterii (z wyjątkiem jednej) była wyposażona w aparat centralny, czyli skomplikowany i proporcjonalnie drogi przyrząd do sterowania ogniem. Armaty 101 dywizjonu strąciły 16 samolotów nieprzyjacielskich, zużywając 3800 pocisków. Daje to średnią zestrzeleń 1 1/3 samolotu na jedno działo i ok. 235 pocisków na zestrzelony samolot. To całkiem dobry wynik, biorąc pod uwagę, że sporo czasu dywizjonowi zajęło przemieszczanie się.

Dłuższy szlak bojowy miała 9 samodzielna baplot., zaczęła go na Śląsku, potem Dęblin, Brześć, Lwów i granica węgierska. Bateria zestrzeliła 11 samolotów, zużywając 1600 pocisków, co daje prawie 3 samoloty na działo i 145 pocisków na samolot. W dużej skuteczności armat 75 mm miały swój udział dobrze używane aparaty centralne.

Niestety przy podawaniu ilości zestrzeleń trzeba dodać, że autorzy nie weryfikowali deklarowanej ilości zestrzeleń z danymi niemieckimi, zaprezentowanymi w książkach Emmerlinga.

Jako ciekawostkę można podać, że powstał jeszcze samorzutny pluton armat 75 mm wz. 38, czyli zmodernizowany wz. 36. Dwie armaty wzięto z bieżącej produkcji w Starachowicach, a obsadę skompletowano z przeszkolonych załóg fabrycznych. Brały one udział w obronie mostów na Wiśle, a później zostały włączone do dywizjonu rozpoznawczego WBPM.

Losy baterii półstałych były mniej ciekawe. Wybuch wojny zastał je w Warszawie (6 baterii) skąd zostały ewakuowane transportem kolejowym na południowy-wschód. Nie posiadały ciągników, a ciężarówki w śladowej ilości niewystarczającej nawet do przewozu całej przydzielonej amunicji, zatem ich ewakuacji była decyzją, delikatnie mówiąc, pozbawioną sensu. Tylko jedna z nich, 103 baplot pozostała w Warszawie stanowiąc jedyna jednostkę (4 działa!) ciężkiej artylerii przeciwlotniczej broniącej stolicy.

Książkę zamyka kolorowa wkładka, poświęcona jedynemu zachowanemu egzemplarzowi działa 75 mm znajdującemu się w muzeum w Petersburgu. Jak zawsze wiele zbliżeń, wyeksponowanych detali, pokazanych i omówionych sposobów sygnowania sprzętu i amunicji.

Na zakończenie, po całej serii pochwal i zachwytów, wypada dodać słowo krytyki za niewykorzystanie prac Emmrlinga do weryfikacji ilości zestrzeleń deklarowanych przez polskich artylerzystów. Poza tym jedna uwaga małym druczkiem: skład sugeruje zlecać ludziom, którzy się na tym znają i panują nad typografią i choćby podstawową poprawnością techniczną.

Wiesław Słupczyński, Piotr Słupczyński, Armata przeciwlotnicza 75 mm wz. 36 i wz. 37, nakładem autorów, Siedlce 2013.