Kino chińskie
Na warszawskim festiwalu udało mi się upolować film chiński. Wybrałem się na niego z racji wcześniejszego zainteresowania chińskimi tematami. Spodziewałem się raczej egzotyki i ciekawostek obyczajowych. Tymczasem trafiłem na bardzo interesujący film.
Tłem akcji jest wioska w górach, na odludziu. Na pierwszy rzut oka fabuła jest prosta. Zostaje znalezione ciało, zwęglone w czasie pożaru suchych traw. Są kłopoty z jego identyfikacją. Ciąg wielu przypadków powoduje, że ciało jest po kolei przypisywane trzem kolejnym osobom. Ostatnia identyfikacja zwęglonych szczątków ma dla rodziny charakter pozorny, niezależny od ich faktycznych domysłów, a spowodowana jest chęcią uniknięcia kłopotów finansowych. Ostatecznie ciało zostaje niepochowane.
Równolegle z akcją o charakterze thrillera mamy kilka opowieści o sprawach rodzinnych, miłosnych, inicjacyjnych. Przenikanie się wątków jest podobne do filmów Iñárritu, zresztą do pokrewieństwa z nim chiński reżyser się przyznaje. To snucie wielu opowieści, patrzenie na te same sytuacje z rożnych stron, może nie jest formalnie odkrywcze, ale dobrze zastosowane daje bardzo interesujące efekty, jak w przypadku Trumny w górach. Widz jest zmuszony ciągle dokonywać reinterpretacji tego, co już wcześniej widział. Nowe puzzle zmieniają wizerunek układanki.
Dla widza spoza Chin to także ciekawe kino społeczne, dające obraz chińskiej wsi. Mało, bardzo mało o niej wiemy, poza tym, że biedna i pozostającą ciągle na marginesie przemian (co nie do końca zresztą jest prawdą). Film pozwala wyrobić sobie chociaż mgliste przekonanie na ten temat.
Niezależnie od wszystkich wrażeń właściwych dla widza, nachodzi mnie refleksja natury ogólniejszej. Ten film dowodzi, że dzisiejsze Chiny to nie jest już kulturalny zaścianek z tanią siłą roboczą. Ponadto, co wiem ze spotkania z reżyserem, od myśli o stworzeniu tego filmu do zakończenia jego realizacji upłynęło 12 miesięcy. Rosnąca potęga chińskiej gospodarki i łatwość znalezienia finansowania przekuwają się w sukces artystyczny. Ciekawe i warte analizy.
Film nie jest arcydziełem, łatwo dostrzec w nim uproszczenia, czy nawet potknięcia reżyserskie. Ale ma w sobie potencjał, świeżość w opowiedzeniu historii prostych ludzi z ubogiej wioski w sposób naprawdę ciekawy. Oceniam 9/10.
PS Okazało się właśnie, że Trumna w górach wygrała Konkurs Międzynarodowy, czyli główną część Warszawskiego Festiwalu Filmowego. Gratuluję. Też dostrzegałem w tym filmie potencjał. Z tych kilku filmów, które oglądałem lepszy jednak był chyba estoński Na skrzyżowanie wiatrów – oryginalność, poezja, trudny temat do artystycznego przedstawienia. Jury w chińskim obrazie doceniło zapewne sposób narracji, nie tylko wielowątkowy, ale także zmieniający sposób rozumienia faktów, w zależności od tego, czyimi oczami na nie patrzymy. To zawsze jest ciekawe i wnosi coś nowego do zwykłych narracji. Na koniec jeszcze jedno zdjęcie z filmu.
PS2 Film estoński Na skrzyżowanie wiatrów/In the Crosswind otrzymał nagrodę Jury Ekumenicznego. Równie dobrze mogło być z tymi filmami odwrotnie.
Trumna w górach, reż. Xin Yukun, Chiny 2014
Dola upadłego prezydenta, ciąg dalszy festiwalu
Akcja filmu dzieje się w bliżej nieokreślonym kraju. Jego dyktator, tytułowy prezydent zostaje obalony przez rewolucję. W przebraniu wiejskiego grajka przemierza swój kraj w towarzystwie uchodźców. Opiekuje się swoim wnukiem, z którym ucieka. Jego rozmowy z małym chłopcem zadającym podstawowe pytania są bardzo pouczające.
Dla wielu rewolucji czy innych gwałtownych przemian na szczytach władzy jednym z głównych problemów jest pytanie co zrobić z ludźmi odchodzącego reżimu, zwłaszcza z ze stojącymi na czele machiny państwowej dyktatorami, pierwszymi sekretarzami, generałami w soldateskach itd. Najlepiej ująć, osądzić, zgładzić, majątek przejąć. Z tym tylko, że strach wzbudza determinację w oporze do ostatniej kropli krwi całej ekipy upadającej władzy. Może zatem pragmatycznie zostawić złote wyjście, ale czy na pewno jakiś kraj będzie chciał ich przyjąć? Ostatecznie Honeckerowi nikt nie chciał dać azylu politycznego po upadku Związku Sowieckiego.
W końcówce jego ucieczki towarzyszą mu więźniowie polityczni z czasów jego dyktatury. Byli torturowani, są okaleczeni. W finale prezydent jest ujęty przez wściekłą ludność. Jedynym, który próbuje obronić go przed śmiercią, jest jeden z więźniów. Przekonuje oszalały tłum, że przemocy należy położyć kres. Jeśli nie zrobi się tego i prezydenta teraz się rozszarpie, to następni w kolejności będą rewolucjoniści, ci którzy go zgładzili. To ciekawe, że taka myśl pojawia się w tym filmie. Nie dlatego, że jest nowa, bo nie jest. Wartościowe jest to, że pojawia się Gruzji, kraju dramatycznych przemian, okupacji części terytorium, niezamkniętej wojny z Rosją. Jednak przynależność do cywilizacji chrześcijańskiej coś temu krajowi daje. Dla mnie 7/10.
Prezydent, reż. Mohsen Makhmalbaf, Gruzja 2014.
Chagall
W moim gabinecie wisi kilka reprodukcji Chagalla z okresu „niebieskiego”. Kiedy podnoszę wzrok sponad monitora widzę obraz: okno z bukietem białych róż, a za nim unoszącą się szczęśliwą pannę młodą. Skoro pojawił się na warszawskim festiwalu film o Chagallu było jasne, że muszę go zobaczyć.Fabuła filmu koncentruje się tylko na fragmencie życia Chagalla, kiedy to w Witebsku, po rewolucji stworzył szkołę plastyczną. Marzyło mu się, że Witebsk stanie się miastem artystów. Jako wykładowcę ściągnął do swojej szkoły Kazimierza Malewicza, twórcę suprematyzmu, zresztą z pochodzenia Polaka. Film opowiada o artystycznym dialogu, kontrowersji, pomiędzy nim a Chagallem.
Suprematyzm to nowy kierunek, który przeciwstawiał się naśladownictwu rzeczywistości przez sztukę. Sztuka to coś więcej, jej zadaniem jest kreowanie nowego świata, zerwanie z opisywaniem rzeczywistości na rzecz jej tworzenia. W efekcie powstawała czysta abstrakcja i kompozycje geometryczne. Oczywiście rewolucja, w mniemaniu Malewicza, oznaczała również nową jakość w sztuce. Szczytowym osiągnięciem tej idei była kompozycja Białe na białym, prezentowana poniżej. Łatwo zgadnąć, że przy takiej idei malarstwo Chagalla jawiło się jako sztuka mieszczańska. Musiało to prowadzić do starcia. Według twórców filmu Malewicz w Witebsku je wygrał. W dłuższej perspektywie spór pozostaje nierozstrzygnięty, pamiętamy Chagalla, ale Malewicz zaliczany jest klasyków malarstwa abstrakcyjnego, a jego obraz Czerwony klinem w białych (obecny zresztą w filmie) był prezentowany podczas otwarcia Igrzysk w Soczi.
Stworzenie pełnego rozmachu filmu fabularnego, którego celem jest pokazanie artystycznej dysputy, jest godne szacunku. Tym bardziej, że film pokazuje cały rewolucyjny kontekst, w którym ta kontrowersja mogła wzrastać. Naprawdę ciekawe.
Oprócz realności fabularnej jest też w filmie czysta plastyka. Całe jego fragmenty utrzymane są w kolorystyce chagallowskiej, mamy wrażenie zanurzenia się w jego wizji artystycznej. Na mnie to działało i odbierałem te zabiegi z przyjemnością.
Do poważnych mankamentów Chagalla-Malewicza zaliczam tendencję do naśladowania kina hollywoodzkiego. Tworzenie sytuacji uproszczonych emocji wciągających widza, przechodzenie w melodramat, chwilami w musical, dążenia do finałowej kulminacji, to wszystko zabiegi raczej kina masowego niż artystycznego. Wydaje się, że zwłaszcza przy takich produkcjach lepiej szukać własnego języka filmowego, niż naśladować wzorce komercyjne.
Mimo tych zastrzeżeń film zaliczam do udanych, o interesującej fabule i ciekawej plastyczności. Za odwagę podjęcia tak wysublimowanego tematu podwyższam ocenę końcową do 9/10.
Chagall – Malewicz, reż. Alexander Mitta, Rosja 2014.
Anioły po czesku, czyli kolejny film festiwalowy
Książka Viewegha Aniołowie dnia powszedniego zainteresowała mnie właśnie z powodu aniołów. Wydało mi się ciekawe, jak autor przedstawi tę rzeczywistość z innego wymiaru, jak dzisiaj odczyta kim są aniołowie, jak i czy w ogóle współcześni autorzy widzą miejsce dla metafizyki, tego czegoś, czego nie można po prosu dotknąć.Po lekturze byłem rozczarowany. Anioły są przestawione jako dobrotliwe ofiary, które nic nie mogą, niewiele chcą, a jedyną ciekawa ich cechą jest możliwość wspomnień sprzed 500 lat. Anioł w Krakowie z Globiszem w roli głównej był dużo ciekawszy niż pomysły Viewegha. Ostatecznie brak pomysłu w tej sprawie mogę wybaczyć, bo jak się zastanowić, to trudno coś ciekawego powiedzieć o aniołach działających w naszym życiu. Natomiast zakończenie książki mnie dobiło. Okazało się, że cała fabuła, opowieści o wielu ludziach, tworzenie nowej angelologii służy tylko jednemu – powiedzieć, że Boga nie ma. Takie stwierdzenia może były oryginalne, a chociaż prowokacyjne, w wieku XIX. W wieku XXI, w kompletnie zlaicyzowanych Czechach to banał świadczący o kompletnym braku sił twórczych u autora takich „nowatorskich” teorii. Głupie, pretensjonalne, niesmaczne.
Na film zrobiony na podstawie tego dziełka jednak się wybrałem. Po pierwsze ciekawił mnie sposób pokazania aniołów, po drugie, anioły obserwowały codzienne życie wielu bohaterów, a w obrazkach obyczajowych kino czeskie potrafi być ciekawe. Niestety w filmie taka sama klapa, jak w książce.
Obserwacje obyczajowe były irytujące. Właściwie wszyscy bohaterowie pokazani zostali jako osoby nieciekawe, małostkowe. Nawet najbardziej fascynująca w książce postać kobiety, której mąż właśnie zmarł na raka i która zmaga się z sensem życia, w filmie została zbanalizowana i zagrana przez mało ciekawa aktorkę. Czy fakt, że reżyserem filmu była kobieta, miał wpływ na kiepską obsadę ról żeńskich i przedstawienie kobiet jako postaci żenujących? Przecież Czesi nawet postacie śmieszne, negatywne, nawet żałosne potrafią przedstawić ze zrozumieniem, z nutką sympatii. Tutaj tej cechy wyraźnie zabrakło.
W sprawie aniołów filmowcy nie wysilili się wcale. To zwykli ludzi, zwyczajnie się zachowujący i tak jak ludzie zazdrośni, ironiczni, małoduszni.
Zatem nie najlepsza książka przyniosła równie nienajlepszy film. Szkoda, bo temat był fascynujący i umożliwiający różne popisy. Powieść 5/10 za kilka ciekawych postaci, film 3/10, nie znalazłem w nim nic ciekawego, a kilka rzecz wręcz odpychających.
Michal Viewegh, Aniołowie dnia powszedniego, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2009
Anioły dnia powszedniego, reż. Alice Nellis, Czechy 2014
Ukraina, wielki głód, ślepi kobziarze
Kolejna korespondencja z Warszawskiego Festiwalu Filmowego.
Tym razem chodzi o ukraiński film Przewodnik (The Guide). Tytułowy przewodnik to mały chłopiec, który zostaje przewodnikiem niewidomego grajka, kobziarza. Rzecz dzieje się w latach 30. podczas wielkiego głodu na Ukrainie. Chłopczyk zaś jest synem zamordowanego przez komunistów amerykańskiego inżyniera, budującego fabrykę traktorów w Charkowie. W wyniku splotu różnych okoliczności posiada on tajne dokumenty, których nerwowo poszukuje NKWD.
Fabuła jest jednak tylko ciekawym nośnikiem poważniejszej opowieści dotyczącej bardzo specyficznej grupy społecznej, jaką byli kobziarze. To z reguły niewidomi śpiewacy tworzący specyficzną społeczność, bodaj ostatnią oazę wolności w znieprawionym przez bolszewików kraju. Owi kobziarze chodząc po wsiach, z dala od głównych centrów, śpiewali patriotyczne pieśni ludowe, suwerenne, ukraińskie, bez propagandowej namolności. Do nich to przyłączył się chłopczyk, tytułowy przewodnik. Możemy uchwycić siłę tego niezależnego przekazu odwołującego się do ukraińskiej tradycji.
Po pewnym czasie komuniści też to dostrzegli. Aresztowali, kogo mogli. pozostałym odebrali instrumenty i je zniszczyli. Każda niezależność w totalitarnym kraju ma kolosalne znaczenie. Wszyscy aresztowani kobziarze, przypomnijmy, niewidomi kalecy, zostali zgładzeni.
Film opowiada ich historię, opowiada również o sile oporu na Ukrainie, o odporności kultury ludowej na komunistyczną indoktrynację. Warto dodać, że produkcja filmu rozpoczęła się jeszcze przed odsunięciem Janukowycza i nie było wiadomo, czy w ogóle film trafi do normalnego rozpowszechniania. Może na fali zainteresowania Ukrainą film pojawi w polskich kinach studyjnych? Jeżeli tak, to trzeba zobaczyć go koniecznie, odnosi się to zwłaszcza do interesujących się muzyką i jej wpływem na życie społeczne. Moja ocena to 9/10.
Przewodnik (The Guide), reż. Oles Sanin, Ukraina 2014, europejska premiera w czasie WFF, 10 października 2014.
Estonia, komunizm, wywózki
Bieg spraw życiowych sprawił, że po raz pierwszy od wielu lat mam możliwość uczestniczyć w pokazach Warszawskiego Festiwalu Filmowego. To instytucja, która bardzo cenię i lubię, jeśli tylko czas pozwala to biegnę na kilka filmów. O kilku z nich postaram się napisać. Zaczynam od estońskiego obrazu Na skrzyżowaniu wiatrów (In the Crosswind).
Film porusza klasyczny temat martyrologiczny, mianowicie wywózki na Syberię. W Polsce takie tematy bardzo, bardzo słabo się przebijają, zawsze rozlega się chór krzyczący, że mamy dość martyrologii i filmów bogoojczyźnianych. Argument, że takich filmów prawie nie ma, że powstaje jeden na kilka lat, bynajmniej krzykaczy nie płoszy. Walczą zatem ze swoimi kompleksami, a nie z realnymi wydarzeniami. Syberiada polska była wyjątkiem i to na dodatek średnio udanym.
Bardzo mnie ciekawiło, jak z tematem poradzą się Estończycy, mały naród, mały kraj, trzydziestokrotnie mniejszy od Polski, zatem nie dorównujący wielkością naszemu województwu. Ma to pewne znaczenie. Skoro w Polsce trudno jest zdobyć kilka milionów na film, zwłaszcza taki mało poprawny, siłą rzeczy w Estonii trudność musi być trzydzieści razy większa. Poza tym, w kraju, gdzie nie ma normalnej pełnowymiarowej produkcji filmowej, jak robić raz na jakiś czas dobry film? A przypominam, że na Warszawskim Festiwalu Filmowym w 2007 roku nagrodę Jury dostał estoński film Klasa. Można zatem nawet w malutkim kraju robić wielkie filmy.
Wracając do głównego wątku. Najbardziej mnie ciekawiło, jaką formą dla filmu wybierze reżyser: klasyczną, nowatorską, awangardową (to bliskie kinu skandynawskiemu, do którego przynależy Estonia). Poza tym musieli się liczyć z ograniczeniami budżetowymi i – prawdopodobnie – brakiem profesjonalnego środowiska filmowego.
Po zakończeniu projekcji wyszedłem naprawdę poruszony. Przede wszystkim forma. Reżyser wymyślił coś niebywałego. Scenariusz oparł o listy Erny, kobiety wywiezionej wraz z dzieckiem na Syberię. Adresowane były one do męża, nie wiemy, czy były wysłane, najpewniej nie. Są jednak literacko piękne. Krótkie, poetyckie, dramatyczne w swojej lakoniczności. Ilustracją do nich są zatrzymane obrazy. Widzimy na przykład scenę z wyrębu lasu. Mnóstwo ludzi, zesłańcy, rosyjscy cywile, sągi drzewa – wszystko zastygłe, bez ruchu, w pół gestu. W ruchu jest tylko kamera, pokazująca poszczególne osoby z różnych stron, zaglądająca za ścięte drzewa, powoli myszkująca pomiędzy wszystkimi elementami sceny. Zaglądająca do domu, a w domu do pokoju, tu też ludzie w bezruchu, możemy ich dokładnie, niespiesznie obejrzeć. Ludzie w tej konwencji są jakby poważniejsi, bardziej posągowi. To fenomenalny pomysł. Jak to wygląda, można zobaczyć tutaj.
Odejście od klasycznej narracji i klasycznie pokazywanej fabuły pozwala na nowo spojrzeć na dramat deportowanych. A jest tu co oglądać. Sowieccy żołnierze wdzierają się w życie szczęśliwej rodziny. Jest 14 czerwca 1941. Wojna, która za chwilę wybuchnie, niczego nie cofnie. Z tobołkiem w ręce załadowują do wagonów. W wagonie Erny upychają 51 osób, żywych wysiada na Syberii o dziesięć mniej. Straszne. A później jest jeszcze gorzej. Trudno pisać. Córeczka umiera, kierownik kołchozu gwałci Ernę. Ostatecznie jednak przeżyła. Po odwilży wróciła do Estonii i znów napisała do męża. On jednak jeszcze w 1941 r. też wysłał do niej list, w którym napisał, że ma stanąć przed sądem i szczerze dodawał, że spodziewa się śmierci, jaka już dotknęła jego towarzyszy. Starał się też dodać jej otuchy pisząc, że kiedyś spotkają się, on jako wiatr ze wschodu, ona wiatr z zachodu. W pewnym sensie tym spotkaniem jest ten film, Na skrzyżowaniu wiatrów. Rzeczywiście tu spotkały się ich listy, ich ból, ich miłość.
Reżyser filmu zasługuje na uznanie, rzeczywiście stworzył obraz zapadający w pamięć, niemożliwy do podrobienia, naraz plastyczny (kino obrazów), literacki (wszystko dookoła pięknych listów) oryginalny. W mojej ocenie 10/10. Rzadka ocena wśród filmów.
Na koniec jeszcze refleksja historyczna. Wywózki, zesłania, aresztowania sowieckie stanowiły dla małych narodów bałtyckich straszliwy cios. Wywieziono blisko 600 tys. ludzi spośród ok 6 mln mieszkańców. To pachnie czystką etniczną i zagładą. Dodatkowy plus ma u mnie reżyser za napisy końcowe, w których te wszystkie represje deportacyjne, łagrowe i więzienne nazwał sowieckim Holocaustem. Jasne nazwanie tych spraw po imieniu jest rzadkie, a przez to szczególnie cenne. Szacunek.
PS Film dostał nagrodę Jury Ekumenicznego. Bardzo się cieszę, gratuluję, to naprawdę ważny obraz. Mam nadzieję, że pojawi się w Polsce w kinach studyjnych.
Na skrzyżowaniu wiatrów (In the Crosswind), reż. Martti Helde, Estonia 2014
Ida i Pokłosie, czyli jak różnie można mówić o tym samym
Wraz z pojawieniem się postmodernizmu został ogłoszony koniec epoki ideologii. Wydawało się to oczywiste, bo skoro wszystkie wartości zostały zrelatywizowane, a prawda została zastąpiona kolejnymi warstwami narracji i interpretacji, to jak mogłyby się ostać w takim otoczeniu jakiekolwiek ideologie. Nie zauważono tylko, że co prawda zniknęły stare, XIX-wieczne doktryny, ale narodziły się całkiem nowe. Powszechnie przyjęto na przykład ideologię relatywizmu, zakrólował cały system wartości związanych z poprawnością polityczną, sympatyczna skądinąd ekologia urosła do osobnej ideologii doprowadzonej do stadium ekoterroryzmu.
Polska w ten rozwój neoideologii ma swój szczególny wkład. Światła polska inteligencja postawiła sobie za cel walkę ze wszelkimi przejawami bogoojczyźnianej wizji naszych dziejów i naszej teraźniejszości. Walka ta przybrała kształt szczególnej ideologii, bo nikt już takiej wizji nie lansuje, ale ciągle ogromna grupa światłych zapalczywie z nią walczy. Brak przedmiotu tej walki nie zmniejsza bynajmniej jej skali, a jej natężenie jest takie, że w efekcie powstał wizerunek „Świniopolaka” (z tą wszak uwagą, że każdy demaskujący innych „Świniopolaków”, sam się do nich nie zalicza). Za chwilę powstanie kłopot, kogo mianowicie do tego ciemnogrodu przypisać – cała inteligencja już się od tego odżegnała, więcej – cała klasa średnia, jeszcze więcej – cały miejski leminggrad też odżegnał od ciemnogrodu. Kto zatem w nim pozostał? Chyba tylko wieś, może jeszcze Kościół katolicki, jako ostoja wszelkiego wstecznictwa (z wyjątkiem Nycza, Dziwisza, Pieronka i Tygodnika Powszechnego oczywiście).
Wracając do wątku ideologii. Jej królowanie zrobiło się tak powszechne, że objęło już wszystkie dziedziny życia: od seksu po antropologię i od fizyki[1] po historię. Niestety temat Holocaustu tez został zideologizowany. Generalnie to temat na inny tekst, ale jeden aspekt warto zauważyć. Historycy, publicyści czy artyści tak są zajęci walką o poprawność, o piętnowanie antysemityzmu, że tylko przez ten pryzmat pokazują Holocaust. Dramat samych Żydów już ich nie interesuje. Kolejne filmy (ale i książki naukowe) dotyczą demaskowania różnych podłości, jakich wobec Żydów dopuszczali się Polacy (ten kontekst jednak najbardziej mnie interesuje). Los samych Żydów staje się drugorzędny, jest tylko tłem do współczesnych filipik lub rozrachunków. Kto dzisiaj by tak przejmująco przedstawił ich tragedię jak Grosman? Kogo to w ogóle interesuje? Co innego wskazać na chrześcijańskie korzenie antysemityzmu, napiętnować ciemnotę i pazerność chłopów, a przy okazji dopisać się do listy twórców słusznych i walczących w dobrej sprawie. A los samych Żydów? No cóż, na palcach jednej ręki mógłbym policzyć filmy, w których to ich dramat byłby w centrum zainteresowania reżysera, a takiego filmu, który by pokazywał piekło Treblinki czy maszyny śmierci w Oświęcimiu w ogóle sobie nie przypominam.
Presja wpisania się w poprawnościowy, zideologizowany mainstream jest tak wielka, że nawet w przypadku takiego dramatu jak Holocaust, prawda przestaje być istotna. Ważne są interpretacje, potępienia, widowiskowość. Dam tylko jeden przykład: generalnie Żydzi biernie poddawali się machinie zagłady, za co bezpośrednio po wojnie ocaleńcy byli bardzo źle oceniani w Izraelu, a Polacy nie pojmowali, jak można było iść „jak owce na rzeź”. Świat nie chciał zrozumieć heroizmu tej postawy, niejednokrotnie dobrowolnego przyłączania się do transportu z miłości i lojalności wobec członków rodziny, którzy uciekać nie mogli; dramatyzmu kobiet, które do ostatniej chwili w komorze gazowej opiekowały się cudzymi, zagubionymi dziećmi, aby nie odczuły samotności w tej ostatniej chwili. Dzisiaj natomiast w mediach króluje obraz Żydów walczących, fikcja (Tarantino) miesza się z prawdą, wyjątki (jak powstanie w getcie warszawskimi) uchodzą za regułę. Wielokrotnie w internecie czytałem całe wywody uzasadniające twierdzenie, że Żydzi z bronią w ręku przeciwstawiali się Zagładzie. Potęga mediów jest oszałamiająca, problem tylko w tym, że jednocześnie zapomniano, a przez zapomnienie unieważniono te wszystkie heroiczne, dramatyczne postawy nieprzeciwstawiania się złu, wzięcia go na siebie, nieuciekania od losu. Wykoślawienie perspektywy powoduje, że dziś nie mogę nawet znaleźć właściwego języka, który byłby zrozumiały dla czytelnika, a w skrócie mógłby opisać tę postawę non violance, motywowanego religijnie podporządkowania się wyrokom losu. Coś, co 20-30 lat temu było dla wszystkich oczywiste, czyli owa „bierność”, dziś już wymaga tłumaczenia w osobnym eseju. To też skutek zideologizowania nawet wizerunku Holocaustu, które prawdę ma za nic.
Wstęp miał być krótszy. Wracajmy do filmów. Pokłosie jest typowym, wręcz laboratoryjnym przykładem wskazanego problemu dominacji poprawności nad prawdą. Pasikowski tworząc świetny thriller, tak jest zainteresowany tropieniem polskiego antysemityzmu, że prawdę ma za nic. Dowolnie ją nagina. Z jednej strony osadza akcję w konkretnych i znaczących polskich realiach (okolice Łomży, czyli także Jedwabnego), ale dla udramatyzowania akcji jest gotów na każde nieprawdopodobieństwo. Zacznijmy od rzeczy podstawowej, postać Józefa Kaliny, owego młodzieńca granego przez młodego Stuhra, a zajmującego się zbieraniem macew, ma swój pierwowzór. W Brańsku żył sobie pan Zbigniew Romaniuk, który już w latach osiemdziesiątych zaczął zbierać i konserwować porzucone, a niekiedy zbezczeszczone macewy. Jego działalność spotkała się z takim uznaniem społeczności lokalnej, że został wybrany radnym i przewodniczącym Rady Miasta Brańsk. Filmowy bohater jest prześladowany przez sąsiadów, którzy mordują mu psa, palą zbiory, a w końcu ukrzyżowują (we współczesnej Polsce!). Te dwie postacie mają się do siebie tak, jak prawda do celowego fałszu. Gdzie Pasikowski znalazł współcześnie w Polsce choć jeden przypadek morderstwa motywowanego antysemityzmem? Czy walczy zatem z istniejącą zmorą, czy ze swoimi majakami na ten temat? Czy wrażliwi ludzie dobrej wiary, widzowie słusznie obawiający się antysemityzmu, są nakierowywani na prawdziwy, realnie istniejący problem, czy tylko ich dobre uczucie są nadużywane do solidaryzowania się z wydumanymi obsesjami reżysera?
Pasikowski w swoim filmie wyraźnie odwołuje się do Jedwabnego. Kreuje przy tym wizje, jakoby zbrodnie na Żydach były głęboko ukryte, tajne, strzeżone jak największa tajemnica. W rzeczywistości tak nie było. Zbrodnia w Jedwabnem, tak jak wiele podobnych, była jawna. Po wojnie toczyły się w tych sprawach śledztwa. Byli skazani, wiedza o tych wydarzeniach i o tych procesach była publiczna i nikt jej nie chował. Rzeczywiście, upływ czasu spowodował zapomnienie. Heroiczna wizja polskiego ruchu oporu, w tym pomocy Żydom, spowodowała nawet wyparcie ze świadomości społecznej tych obrzydliwych zachowań. Nadal jednak nie były one tajne, ani ukrywane. Historycy raczej o nich wiedzieli, choć zakres tych mordów nie był jasny. Gross pisząc Sąsiadów opierał się o znane źródła, nic nie musiał odkrywać. Szok społeczny wywołany tą książką polegał raczej na tym, że z pamięci zbiorowej te wydarzenia zostały wyparte. W tym przypadku Pasikowski pokazując dramatyczną walkę swoich bohaterów o ujawnienie skrzętnie ukrywanej tajemnicy również walczy raczej ze swoimi obsesjami niż z realnymi problemami. A może podkręcając emocje widzów i wywołując słuszne oburzenie celowo nimi manipuluje?
Zwolennicy filmu na zarzut mijania z prawdą odpowiadają, ze jest to film fabularny, nie dokumentalny i reżyser miał prawo do takich zabiegów, chodziło mu o pewne postawy, a nie o faktografię, film może dziać się gdziekolwiek i kiedykolwiek. Problem jednak w tym, że film osadzony jest w polskich realiach, bohater filmu wysiada z pociągu w Łomży i dalej jedzie pekaesem, a tak się jedzie właśnie do Jedwabnego. Pomimo argumentacji dotyczącej fabularności filmu i uniwersalności jego przesłania, wszystkie wnioski wyciągane przez zwolenników tych tez dotyczą Polaków i polskich rozrachunków z przeszłością, a nie europejskich, amerykańskich czy ogólnoludzkich. Czy trzeba komentować rzetelność takiego stanowiska?
Antysemityzm w Polsce rzeczywiście istnieje, choć nie znam wiarygodnych, rzetelnych badań, które by wskazywały na jego zasięg i głębokość. Podobnie istnieje w historii wiele mrocznych epizodów związanych z wydawaniem Żydów w ręce niemieckie, a nawet niekiedy ich mordowaniem. Można na ten temat zrobić prawdziwy, przejmujący film. Nie trzeba uciekać się do kłamstwa i do zafałszowanego manipulowania emocjami odbiorców. Prawda ma w sobie ozdrowieńczą moc. Niestety postmodernizm zabił przeświadczenie, że coś takiego, jak prawda, realnie istnieje. Każdy może mieć swoją prawdę i swoją interpretację. Ja jednak pozostaję przy staroświeckim przekonaniu, że coś takiego, jak obiektywna prawda istnieje i warto poświęcić trochę wysiłku, aby jej dociekać. Ma ona bowiem urok niezastępowalny przez nic innego.
Właściwie problem z takimi dziełami jak Pokłosie jest bardziej generalny. Sprowadza się on bowiem do pytania: czy występując w słusznej sprawie, można przekłamywać rzeczywistość i manipulować odbiorcami, aby osiągnąć zamierzony efekt. Mówiąc wprost, czy aby walczyć z antysemityzmem (co jest niewątpliwie rzeczą właściwą) można kłamać i manipulować, aby u odbiorców danego dzieła wywołać efekt po pierwsze przekonania, że ów antysemityzm realnie występuje na masowa skalę i jest groźny, a po drugie wzbudzić odruch głębokiej odrazy do takiej postawy. Ja osobiście uważam, że takie działania są nie tylko nieprzyzwoite, ale i nieskuteczne. Przekonują bowiem przekonanych, a u pozostałych wywołują odruch uzasadnionego sprzeciwu wobec manipulacji. Więcej, myślę, że jeżeli Bogu ducha winnym ludziom wmawia się, że są antysemitami (jak przywołanym w filmie chłopom), to może się zdarzyć, że wywoła się u nich naprawdę odruchy antysemickie. Poza tym manipulowanie prawdą, jest rzeczą obrzydliwą samą w sobie. Niewielkim usprawiedliwieniem jest robienie tego w dobrej sprawie.
Co powiedziawszy mogę w końcu przejść do Idy, która jest powodem napisania tego tekstu. Z kina wyszedłem urzeczony, dawno nie widziałem tak refleksyjnego filmu. Jego bohaterką jest młoda zakonnica, która przed złożeniem ślubów wieczystych przez swoją przełożoną została wysłana do jedynej krewnej, ciotki Wandy. Okazuje się, że owa ciotka jest Żydówką, podobnie jak młoda zakonnica. I tu pierwsza subtelność – zakonnice co prawda nie poinformowały Idy o jej pochodzeniu, ale przed kluczową decyzją przełożona jak widać uznała, że powinna skonfrontować się ze swoim pochodzeniem. Nic nie jest powiedziane wprost, motywów tylko się domyślamy.
Tymczasem wspomniana ciocia okazała się stalinowską prokuratorką, zwaną krwawą Wandą, kończącą karierę jako partyjna sędzina. Elegancka, zadbana, dbająca o kontakty z mężczyznami stanowi kolejne wyzwanie dla młodej Idy. Przyjazd młodej krewnej ożywił w niej zainteresowanie losami rodziny, więcej swoimi korzeniami. Jej żydowskość na nowo stanęła przed partyjną sędziną. Podobnie jak w Pokłosiu w czasie okupacji tkwi mroczna tajemnica, ale jej wyjaśnienie i pokazanie kontekstu jest w Idzie zupełnie inne. Bez nachalnej poprawności, bez przekłamań, bez cięcia żyletka po oczach. Dla mnie dzięki temu jest bardziej przejmujące.
Młoda zakonnica, pod wpływem tych wszystkich przeżyć zawiesza śluby i postanawia skosztować tego innego życia, które właśnie zobaczyła dzięki eleganckiej ciotce. Czy po tych przeżyciach, po weryfikacji swojego powołania wróci do zakonu? Reżyser pozostawia tu pewne niedopowiedzenie, ale moim zdaniem, w ostatnie scenie wdziewa ponownie habit i idzie właśnie z powrotem do klasztoru. Jej decyzja jest bardziej świadoma, niepozbawiona wahań, ale dojrzalsza, bo oparta o prawdziwe korzenie i prawdziwy wybór. Nie rozumiem tylko, dlaczego Ida wraca do klasztoru przedstawionego jako miejsce raczej odrzucające – pusty, zaniedbany kościół, w którym modlą się zakonnice (kompletnie nieprawdopodobne), milczące, bezosobowe współsiostry. W kreowaniu słusznie obskurnego wizerunku polskich lat sześćdziesiątych Pawlikowski przesadził, Kościół był raczej oazą przytulności czy estetyki kolorów, a na pewno nie był bardziej zaniedbany niż prowincjonalne kawiarnie. Zachowanie jednorodności stylistycznej filmu w tym przypadku oznacza rozminięcie się z realiami.
Zupełnie inaczej wygląda sprawa z panią sędziną. Powrót do historii postawił na nowo pytanie o sensowność jej wyborów ideologicznych. W filmie z jej ust pada tylko jedno zdanie w tej sprawie „walczyłam, ale cholera wie, o co”. Ostatecznie przy dźwiękach muzyki poważnej wyskakuje z okna. Motywów możemy się tylko domyślać. W konfrontacji ze świeżą wiarą swojej siostrzenicy może poczuła pustkę, czy bowiem ona w cos jeszcze wierzyła, w coś, co jej życiu nadawałoby jakiś sens. A może przypomnienie żydowskich korzeni spowodowało w niej refleksję, że Żydówką się nie czuje, ale Polką też nie za bardzo, bo drogę do polskości wybrała od możliwie najgorszej strony.
Jak widać film zostawia wiele kwestii niedopowiedzianych. Uważny widz powinien w wieli momentach zadać sobie pytanie o motywacje, jakimi kierowały się główne bohaterki filmu. To wielki plus dla reżysera Pawła Pawlikowskiego. Znacznie bardziej cenię stawianie inteligentnych pytań wymuszających refleksje u odbiorcy, niż udzielanie uproszczonych odpowiedzi, jak w Pokłosiu. Film wolny jest od stereotypów, nie podąża śladami namolnej poprawności, nie sączy żadnej ideologii, nie manipuluje widzami. Nie znam statystyk oglądalności, ale mam smutne podejrzenie, że obejrzy go mniej widzów, niż tępe Pokłosie. Pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy, jak zauważył już Kopernik.
Kolejna wielką zaletą Idy jest pieczołowite odtworzenie atmosfery lat sześćdziesiątych. Zgadzają się gadżety, architektura, klimat, ubiory, samochody, obskurne hoteliki i marne dancingi. Z przyjemnością patrzyłem na wysiłek scenografów Katarzyny Sobańskiej i Marcela Sławińskiego. W kategorii „atmosfera” niełatwo było zatrzeć złe wrażenie po pierwszej scenie, kiedy siostry podczas posiłku siorbią i uporczywie łomoczą łyżkami o talerze. Informuję, że w latach sześćdziesiątych ton życiu zakonnemu nadawały starsze siostry z przedwojenną kindersztubą i dobre wychowanie było czymś oczywistym. Zresztą zupełnie inaczej niż poza murami klasztorów i plebanii. Jak dobra musiała być cała reszta filmu, skoro to pierwsze wrażenie zostało zatarte.
Na koniec, jeszcze rzecz ważna, mianowicie aktorstwo. Agata Kulesza (krwawa Wanda) i Agata Trzebuchowska (Ida) sprawiły się doskonale. Szczególne uznanie należy się zwłaszcza tej pierwszej, za stworzenie kreacji zapadającej w pamięć. Na długo Agata Kulesza będzie mi się kojarzyła z elegancką prokurator o skłonnościach nimfomańskich. Po wspaniałej roli w Róży Smarzowskiego można powiedzieć, że została odkryta gwiazda w polskim kinie.
Zgodnie z tradycja tego bloga w zakończeniu pojawiają się oceny. Ida to oczywiście 10/10 plus zaliczenie do kategorii sił sensu za odwagę w przedstawieniu krwawej Wandy o żydowskim pochodzeniu,[2] ale nie tylko. Pokłosie to 3/10, przed oceną 1/10 chroni je sprawna narracja i fakt, że, zakładam, reżyser dobrze chciał, chodziło o potrząśniecie sumienia, ale wyszło, jak wyszło…
Ida, reż. Paweł Pawlikowski, Dania/Polska 2013
Pokłosie, reż. Władysław Pasikowski, Polska 2012
[1] Porównaj Alan Sokal, Jean Bricmont, Modne bzdury. O nadużyciach nauki popełnianych przez postmodernistycznych intelektualistów, Wyd. Prószyński i S-ka. A w tej książce cała masa nadużyć intelektualnych postmodernistycznych myślicieli wobec nauk, wydawałoby się odpornych na manipulację, jak matematyka czy fizyka.
[2] Jak się okazało przedstawienie postaci krwawej Wandy wymagało odwagi. Okazało się, że Helena Datner, która miałem za osobę przytomną, zarzuciła filmowi podtrzymywanie antysemickich stereotypów. Problem w tym, że ta postać ma swój realny pierwowzór w osobie Heleny Wolińskiej, oskarżonej przez IPN o zbrodnie komunistyczne. W bliźniaczym resorcie pracowała też Luna Brystygierowa. Zarzucanie reżyserowi posługiwania się antysemickimi schematami jest po prostu nie poważne. Tak po prostu było i tłumienie tej prawdy sprawie nie służy, a „naukowość” pracowników Żydowskiego Instytutu Historycznego stawia pod znakiem zapytania.
To ja złodziej. Film Jacka Bromskiego
Właśnie powtórnie obejrzałem ten film i jestem pod jeszcze większym wrażeniem, niż przy pierwszym z nim kontakcie. To jeden z lepszych, a niesłusznie nie docenionych polskich filmów. Na tak wysoką ocenę składa się kilka czynników.
Zacznijmy od tego, który najbardziej rzuca się w oczy, czyli od aktorstwa. Kilka fenomenalnych ról. Palma pierwszeństwa należy się Januszowi Gajosowi, wcielającemu się w rolę właściciela warsztatu samochodowego, związanego ze światem przestępczym. Postać to zupełnie inna od tych zwykle granych przez tego aktora. Prosta, nawet toporna, ale charakterystyczna i na dodatek z drugim dnem, doskonale uwypuklonym przez Gajosa. Niby z półświatka, ale jednak głęboko uczciwy, gotów walczyć o przyszłość swojego młodego pracownika, który chce wkupić się w łaski gangsterów. Jako starszy i doświadczony wie, jak fatalny jest to wybór. Druga warta zwrócenia uwagi to epizodyczna rola prostytutki trzeciej kategorii zagrana przez Kingę Preis. Krótka, wstrząsająca, zapadająca w pamięć. Trzeba być mistrzynią, aby przez minutę na ekranie stworzyć tak wstrząsającą kreację. To moja ulubiona aktorka, zapamiętana od czasu debiutu na Festiwalu Piosenki Aktorskiej. Frycz zagrał tępego, chamskiego złodzieja samochodów, też rola nietypowa dlatego aktora. Oprócz tego Krystyna Feldman w roli babci i Maciej Kozłowski jako szef gangu, tutaj oboje są w swoich podstawowych wizerunkach aktorskich, ale na jakim poziomie się w nich odnajdują.
Drugą zaletą filmu jest fabuła. Nic tu nie jest zgodne ze stereotypem. Tytułowy złodziej, jest jedną z uczciwszych postaci w filmie, okradziony, zaś zachowuje się mało elegancko. Sympatię wzbudza babcia tytułowego bohatera, prosta staruszka z warszawskiej Pragi. Niby z marginesu, ale wyraźnie przyzwoitszy niż ta nuworyszowska „inteligencja”. Przypomina mi się „Miś” – tam też nośnikami fundamentalnych wartości byli nie wykształceni węglarze z Pragi, na co wskazuje kultowa już scena z rozmową na temat tradycji. Wizerunek gangu też jest kompletnie inny niż w „Ojcu chrzestnym”. Brutalni, chamscy, banalnie tępi. Boję się, że obraz polski jest dużo realistyczniejszy niż amerykański, a Jacek Bromski na pewno nie był cicho finansowany przez mafię inwestującą w wizerunek, a to się ostatnio mówi o Mario Puzo.
Najciekawszą rzeczą w dobrych filmach jest przełamywanie stereotypu, pokazywanie, że nic nie jest tak oczywiste, jak powszechnie się wydaje. Tego Bromskiemu niewątpliwie udało się dokonać.
Wreszcie na koniec zwróćmy uwagę na muzykę. W całym filmie za ścieżkę dźwiękowa odpowiada Dżem. Tytułowa piosenka, ze słowami Bromskiego łatwo zapada w pamięć – muzyka jest z pogranicza przeboju, a słowa, co rzadkie, mają sens i korespondują z treścią filmu.
Podsumowując: bardzo dobry, choć chyba nie doceniony film. Aktorstwo wyjątkowej klasy, Gajos powinien dostać za role drugoplanową Orły, Feliksy czy co tam się teraz daje w Polsce. Najważniejsze jednak, że film jest niebanalny, idzie wbrew ustalonym modom, pokazuje rzeczywistość, która po ekranach nie hula. Zatem obok wysokiej oceny 9/10, także zaliczenie do kategorii samodzielnie myślących, czyli do „sił sensu”.
To ja, złodziej, reż. Jacek Bromski, Polska 2000
W lepszym świecie
Film stawia kwestię używania przemocy w rozwiązywaniu problemów, jakie w życiu napotykają bohaterowie. Zaczyna się od tego, że Elias, mały chłopiec, jest w szkole systematycznie prześladowany i w pokorze znosi ten stan. Cierpliwie odprowadza rower do domu – jechać na nim nie sposób, bo nie tylko spuszczono mu powietrze z kół, ale także wyjęto wentyle. Nauczyciele bagatelizują problem, rodzice szukają „konstruktywnych” rozwiązań, Elias jest nadal dręczony. Sprawy wziął w swoje ręce Christian, przyjaciel Eliasa, który, wykorzystując czynnik zaskoczenia, zwyczajnie spuścił łomot przywódcy szajki. Na poziomie spraw szkolnych problem uległ rozwiązaniu. Przywódca bandy się wycofał napotykając opór, Elias może normalnie funkcjonować.
Gdyby w tym momencie reżyserka się zatrzymała, powstałby fascynujący film, idący w poprzek uświęconych przekonań na temat szkoły. Bo oto okazało się, że współczesna szkoła, której zabrano narzędzia skutecznego oddziaływania na uczniów, zwłaszcza tych groźnych dla otoczenia, jest zupełnie bezradna w sprawach „ostrych”. Umiejętność wzięcia przez uczniów sprawy w swoje ręce, poddanie się naturalnym odruchom dorastających chłopców, jest jakimś wyjściem, przy okazji obnażającym nieskuteczność współczesnych metod pedagogicznych. Nie pochwalam przemocy w żadnym przypadku, ale przedstawienie wiarygodnej psychologicznie historii mogłoby mieć wartość samą w sobie, niezależnie od tego, jak ją oceniać w szerszym kontekście.
Taka konstatacja w Skandynawii byłaby jednak nie do pomyślenia, zatem reżyserka wiedziona manią manifestowania poprawności opowieść snuje dalej, wplątuje w nią świat dorosłych i prowadzi do nieuchronnej w tym kontekście pointy, że przemoc jest czymś ohydnym i „prowadzi do wojny” (co kilka razy powtarzają jak mantrę bohaterowie). Rozwiązania siłowe, nawet w obronie własnej, ulegają skutecznemu skompromitowaniu. Trzeba zresztą przyznać, że narracja jest poprowadzona w sposób przekonujący, a ideologiczne uproszczenia nie przeszkadzają w szczerym przejęciu się losami bohaterów.
Filmowi dodaje atrakcyjności wątek afrykański. Mianowicie główny bohater pozytywny, dorosły nadstawiający drugi policzek, ojciec Eliasa, jest lekarzem w obozie uchodźców na terenie Czarnej Afryki. Spotyka się tam z sytuacjami etycznie granicznymi i również próbuje stosować zasadę „bez przemocy”. Idzie trudno, jego wybory nie są już tak jednoznaczne, a postawa daleka od spójności. Nie dziwię się, że jego czarny współpracownik mówi „jest Pan dziwnym człowiekiem” i nie potrafi zrozumieć jego zachowania.
Mimo poprawnościowej namolności w zakończeniu filmu, oceniam go dość wysoko, zwłaszcza za pozostawienie niedopowiedzenia w zakresie sytuacji w szkole. Ostatecznie jednak, zamiast radykalnej tezy, zmuszającej wszystkich do zajęcia stanowiska, film prowadzi do banalnej pointy, z którą wszyscy i tak się zgadzają. Nie bardzo rozumiem, za co ten obraz dostał Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny. Może teraz taki czas, że trzeba opowiadać powszechnie akceptowany banały. Mimo wszystko 8/10.
W lepszym świecie, reż. Susanne Bier, Dania, Szwecja 2010
Miłość Michaela Hanekego
Haneke po Pianistce i Białej wstążce jest moim ulubionym reżyserem, zatem czekałem niecierpliwie na jego kolejny film. Po obejrzeniu go byłem zaskoczony, ale i pełen satysfakcji, wręcz wzruszony.
Tym razem Haneke nakręcił film o podstawowych wartościach. Opowiedział prostą, można powiedzieć typową, historię starszego małżeństwa. Ona, Anne Laurent, nauczycielka muzyki, zapada na zdrowiu, jej stan się pogarsza, nieuchronnie zbliża się śmierć. Jej mąż dzielnie towarzyszy jej w chwili ostatecznej próby. Pielęgnuje ją, zapewnia jej opiekę, chroni przed wzrokiem postronnych, bo nie chce, aby była widziana, jako mamrocząca, sparaliżowana, zawstydzona swoim stanem. Wzruszająca jest miłość łącząca tych dwoje starszych ludzi, ich oddanie, zaufanie, troska, rozumienie nawzajem swoich potrzeb bez słów. Czy o takim banalnym temacie można zrobić interesujący film? Haneke udowodnił, że tak.
Film ma wiele cech wskazujących, że jest to podsumowanie, zwieńczenie twórczości Hanekego. Najpierw zwróćmy uwagę, że umierająca Anne jest nauczycielką muzyki, tak jak Erica w Pianistce. Z kolei córkę Anne gra Isabelle Hupert, która grała Ericę właśnie w Pianistce. Ponadto małżonkowie w Miłości nazywają się Anne i Georges Laurent tak samo, jak bohaterowie filmu Ukryte, a para Anne i George występują w Funny Games, a Anna i Georg w Siódmym kontynencie.[1] U Hanekego takie zbieżności na pewno nie są przypadkowe. Podkreślają ciągłość artystyczną jego twórczości, ale znaczą też coś więcej. Tak jak śmierć Anne pokazuje podstawowe wartości występujące w ich małżeństwie, tak Miłość pokazuje, jakie wartości są fundamentalne dla Hanekego. Finał życia małżeństwa Laurent jest jednocześnie ukoronowaniem twórczości Hanekego.
Żeby sprawa była jaśniejsza, trzeba napisać o zakończeniu filmu, zatem uwaga! Spoiler! Geogres pomaga umrzeć żonie, po czym sam umiera, być może truje się gazem (to już moja interpretacja),[2] w każdym razie w jednej z ostatnich scen małżeństwo razem wychodzi ze swojego mieszkanie (a Anne już wtedy nie żyje). Opuszczają ten świat, ale nie są przecież umarli; stąd wychodzą, ale gdzieś idą. Heneke wprowadza eschatologię, pokazuje ku czemu zmierzamy, także ku czemu zmierza jego twórczość, jaka jest kwintesencja. W bezpośredniej bliskości tej sceny, pojawia się gołąb, symbol rzeczywistości ponadrealnej, także symbol przyrody, natury, wszechświata. Miłość przezwycięża śmierć, zakochani razem wędrują ku lepszemu światu. Taka jest kwintesencja opowieści Hanekego. Dla mnie 10/10.
Miłość, reż. Michael Haneke, Austria, Francja, Niemcy 2012
[1] Oczywiście reżyserem wszystkich tych filmów był Michael Haneke
[2] W interpretacji filmu korzystałem z wpisów uważnych filmwebowiczów- dzięki.