Eichmann, zbrodniarze z Auschwitz i niemiecki wymiar sprawiedliwości
Temat odpowiedzialności sądowej zbrodniarzy z Auschwitz zrobił się ostatnio bardzo popularny. Najpierw film „Labirynt kłamstw” (2014) o młodym prawniku, który usiłuje doprowadzić do takiej rozprawy sądowej, później kolejny film „Fritz Bauer kontra państwo” (2015) o prokuratorze generalnym Hesji, gdzie ten proces się odbywał, a teraz mamy jeszcze książkę o owym Fritzu Bauerze.W wielu momentach biografia ta jest bardzo interesująca, pokazuje bowiem system prawny w Niemczech, a w szczególności problemy związane ze ściganiem zbrodni hitlerowskich. Generalnie rzecz biorąc niemiecki wymiar sprawiedliwości nie kwapił się z pociąganiem do odpowiedzialności zbrodniarzy nazistowskich, można powiedzieć nawet więcej, najczęściej skutecznie sabotował jakiekolwiek postępowania w tej materii. Dlaczego tak się działo? Odpowiedź jest prosta – w policji, prokuraturze i sądach zasiadali w znacznej mierze ludzie mający za sobą przeszłość Trzeciej Rzeszy. Skąd my to znamy? W Polsce po 1989 roku też można było obserwować opieszałość organów prawa i takie procedowanie, aby postępowania karne ostatecznie pogrzebać. I zapewne powód był ten sam: jak pociągnąć do odpowiedzialności za zbrodnie sądowe, skoro w wolnej już Polsce, podobnie jak w RFN, w sądach zasiadali sędziowie, którzy także orzekali w czasach socjalistycznych (u nich narodowosocjalistycznych); przecież pośrednio wydawaliby wyroki na samych siebie!
Taka sytuacja w niemieckim aparacie ścigania miała wpływ na sprawy związane z Eichmannem. Fritz Bauer otrzymał sygnał, o miejscu pobytu Eichmanna. Nawet nie próbował zabiegać o jego ekstradycję do Niemiec, mając przekonanie, że skoro zgłosi sprawę do policji, to zanim machina prawna zacznie działać, Eichmann zostanie o tym uprzedzony. Dyskretnie poinformował o tym służby izraelskie. I tu kolejne zdziwienie – one wcale nie podjęły błyskawicznych działań, raczej się ociągały. To Bauer naciskał, posunął się nawet do szantażu, że wystąpi z wnioskiem o ekstradycję do Niemiec, a tym samym zbrodniarz zostanie ostrzeżony. To podziałało. Ostatecznie, zanim decyzje podjął prezydent Ben Gurion i Eichmanna ujęto, różne przepychanki trwały dwa lata!
Trzeba zauważyć, ze podobny plan jak w przypadku Eichmanna istniał również w odniesieniu do doktora Mengele. Już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku był on symbolem Auschwitz Birkenau. Docierały różne sygnały o miejscu jego ukrywania, ale w tym przypadku Izrael odmówił współpracy swoich służb. Jedno porwanie to była aż nadto dla małego państwa walczącego o przetrwanie. A służby niemieckie raczej kryły niż skutecznie poszukiwały.
Do ciekawostek należy fakt, że przed wojną Bauer został sędzią traktując to jako praktykę prawniczą przed stanowiskiem prokuratora. Prowadził w tym czasie ożywioną działalność polityczną, co jako żywo nie wzbudziło żadnej refleksji u autora jego biografii. Zresztą po wojnie, jako generalny prokurator Hesji także swoich poglądów politycznych nie ukrywał.
Na jego determinację w ściganiu zbrodniarzy hitlerowskich pewien wpływ miało zapewne uwięzienie go w obozie koncentracyjnym, zresztą nie za poglądy, ale z powodu organizacji strajku generalnego skierowanego przeciw objęciu władzy przez nazistów. Dość szybko został z obozu wypuszczony i udał się na emigrację do Danii, a później do Szwecji, gdzie wydawał gazetę Sozialistische Tribüne. Oczywiście taka działalność nie tylko nie była przeszkodą w objęciu wysokiego stanowiska w prokuraturze, ale wręcz dopomagała w awansie, co stanowi ciekawy przyczynek do współczesnych niemieckich zarzutów, co do upolityczniania polskiego wymiaru sprawiedliwości.
Generalnie książka jest bardzo ciekawa, dobrze napisana (autor jest dziennikarzem), porusza wiele wątków dających do myślenia. W mojej opinii 8/10.
Ronen Steinke, Fritz Bauer. Auschwitz przed sądem, Replika Zakrzewo 2017.
Lewicowy faszyzm
To jedna z bardziej pobudzających do refleksji książek, jakie ostatnio czytałem. Porusza takie tematy i w taki sposób, jak się w polskim piśmiennictwie nie zdarza. Oprócz oczywistych zalet ma też jednak i wa- dę, o której pod koniec wspomnę.Głównym celem książki jest odnalezienie pierwiastków ideologii faszystowskiej w ideologii amerykańskiej liberałów (terminu tego będę używał w rozumieniu amerykańskim, zupełnie innym od europejskiego).[1] Autor przeanalizował amerykańskie życie polityczne od Woodrow Wilsona przez Nowy ład Roosevelta, pokolenie buntu 1968 aż do Clinton i Obamy. I w wielu przejawach odnalazł zbieżności z ideologią i polityczną praktyką faszyzmu. Nic więc dziwnego, że w Stanach wzbudził popłoch i gremialną krytykę. Problem jednak w tym, że jego dociekania są bardzo przekonujące. Na pewno jest to dla wielu badaczy zaskakujące, ale fakty są faktami.
Goldberg przeanalizował badania nad faszyzmem i skonstatował, że nie ma jednej definicji faszyzmu i właściwie każdy naukowiec zajmujący się tym problemem tworzy własną. Mimo iż interesowałem się swojego czasu faszyzmem niemieckim, spostrzeżenie owo było dla mnie zaskakujące, ale po weryfikacji okazało się jak najbardziej prawdziwe. Aby nie wchodzić w trud- ności definicyjne Goldberg ograniczył bazę porównawczą tylko do Niemiec i Włoch.
Lewica i liberalizm w żadnym przypadku nie kojarzą się z faszyzmem. Odwrotnie, chyba powszechne przekonanie jest takie, że faszyzm przynależy do dziedzictw prawicy. Zapewne był skrajny, ale jednak prawicowy. Po głębszym zastanowieniu przyznaję jednak rację Golbergowi. W znacznym stopniu faszyzm był zjawiskiem lewicowym. W tym kontekście warto przypomnieć, że Mussolini był socjalistą, a rozstał się ze swoja partią bynajmniej nie powodów ideologii – tej pozostał wierny – tylko z racji na stosunek do przyłączenia się Włoch do pierwszej wojny światowej (Mussolini był „za”, a jego towarzysze „przeciw”). Podobnie w programie NSDAP było mnóstwo postulatów lewicowych, zresztą nie przez przypadek w jej nazwie było i to, że socjalistyczna, i to że partia pracy. Niewątpliwie miał rację Richard Pipes, wybitny badacz dziejów rewolucji sowieckiej, kiedy mówił, że „bolszewizm i faszyzm to herezje socjalizmu”.
Najbardziej utkwił mi w pamięci mój „ulubiony” amerykański prezydent, Franklin Roosevelt. Wdrażając „Nowy ład” (New Deal) nieustannie odwoływał się do charakterystycznej dla faszyzmu frazeologii walki, zagrożenia, tworzenia organizacji używających przemocy (tak, tak, również fizycznej) do wdrażania nowych rozwiązań mających na celu walkę z kryzysem, a tak naprawdę walkę o stworzenie nowego, zorganizowanego i centralnie zarządzanego społeczeństwa. Ostatnio przy okazji kryzysu finansowego sporo pisało się o „Nowym ładzie”, ale nikt nigdy nie wspominał tych osiągnięć Roosevelta.
Niektóre spostrzeżenia Goldberga warto zapamiętać. Lewicowcy i poprawnościowcy lansują pogląd o złowróżbnej roli korporacji, rzekomo wspierających prawicową wizję świata. Tymczasem to wielkie korporacje na ogromną skalę wspierają finansowo przedsięwzięcia liberalne: od aborcji po promocję małżeństw homoseksualnych i środowisk LGBT[2] natomiast nie robią tego w stosunku do akcji społecznych podejmowanych z inspiracji konserwatywnych. Jedną z odpowiedzi, dlaczego tak się dzieje, jest sojusz wielkich przedsiębiorstw z partiami lewicowymi, które propagują intensywną politykę wspierania poprzez specyficzne regulacje rozwoju przemysłu. Głównym beneficjentem takich działań są korporacje (małych nie stać na wprowadzenie kosztownych zmian) i koło się zamyka.
Najpoważniejsze moje zastrzeżenie budzi fakt, że Goldberg ani razu jednoznacznie nie wspomniał, że w Stanach Zjednoczonych nikt nigdy nie zamierzał zawiesić wolnych wyborów i nie zamierzał przejść do dyktatury (choć Roosevelt dość samowolnie rządził przez trzy kadencje i nie wiemy, co by się wydarzyła, gdyby śmierć nie przerwała jego urzędowania). Co by nie mówić, to jednak ta podstawowa cecha faszyzmu nigdy się w USA nie ujawniła. Zatem można mówić nie tyle o tytułowym lewicowym faszyzmie w Stanach, co o niektórych aspektach ideologii faszystowskiej w polityce amerykańskiej.
Sumarycznie książka jest bardzo interesująca, zmuszająca do rewizji wielu powszechnie obowiązujących poglądów. Ludzie intelektualnie wolni powinni takie książki czytać. W mojej ocenie 9/10 i zaliczenie do elitarnej kategorii „sił sensu”.
Jonah Goldberg, Lewicowy faszyzm. Tajemna historia amerykańskiej lewicy od Mussoliniego do polityki zmiany, Zysk i S-ka Poznań [2013], s. 660.
[1] W kontekście amerykańskim słowo „liberalny” znaczy popierający zaangażowanie państwa w organizację życia ekonomicznego i po części społecznego, czyli do pewnego stopnia jest zaprzeczeniem tego terminu w takim rozumieniu, jakie dominuje w Europie. Wspólne dla obu tych znaczeń jest wsparcie udzielane wszelkim nowinkom obyczajowym od ruchów LGBT po aborcję.
[2] Zwróciłem uwagę na duże zaangażowanie Coca coli w takie przedsięwzięcia – od tego czasu, jak mam wybór, to kupuję Pepsi, która też zajmowała (zajmuje?) się takim sponsoringiem, ale na mniejszą skalę i nie czyni z tego flagowego wehikułu reklamowego.
Morfina Twardocha
Czasem lubię przeczytać powieść historyczną i popatrzeć, jak niezawodowi historycy patrzą na nasze dzieje. W przypadku Morfiny dochodziło jeszcze i to, że książka dotyczy bardzo rzadko eksplorowanego okresu tuż po kampanii wrześniowej, kiedy wszyscy po szoku przegranej kampanii uczą się żyć w nowej rzeczywistości. A poza tym autor ma/miał opinię prawicowego intelektualisty. Niestety chyba na wyrost.Bohaterem książki jest Konstanty Willemann, Polak pochodzący z niemieckiej rodziny, podporucznik rezerwy 9 pułku ułanów, bonvivant, kobieciarz, a przy tym morfinista. Przypadkowo zostaje wciągnięty do konspiracji, gdzie dostaje polecenia „przekwalifikowania” się na Niemca i przyjęcia statusu folksdojcza. Polskie środowisko traktuje go jak odszczepieńca. On sam ma kłopoty z tożsamością. To fenomenalny punkt wyjścia do i do głębszych analiz psychologicznych, i do skonstruowania ciekawych sytuacji. Cóż z tego, skoro autor jedyne co ma do powiedzenia o psychologii postaci do kompulsywne powtarzanie pytania „kim jestem”. To zwyczajne ubogie intelektualnie.
Równie płytko przedstawiona jest rzeczywistość „tuż po klęsce”. W ogóle nie widać szoku, jaki był udziałem wielu ludzi. Powszechne były próby tworzenia struktur konspiracyjnych. To też umyka autorowi. Przedstawia tylko jedną. Łatwo się domyśleć, że chodzi tu o organizację „Muszkieterzy”. Problem tylko w tym, że przedstawia ją w zupełnie krzywym zwierciadle, jako grupę pretensjonalnych nieudaczników mylących kuriozalne pseudonimu liczbowe. W rzeczywistości była to super sprawna struktura wywiadowcza (co zresztą było przyczyną ich klęski – ale to zupełnie inna, długa historia).
Najbardziej jednak irytował mnie język, generalnie obsceniczny. Tutaj też posłużę się przykładem. Dość kluczowe jest dla fabuły wydarzenie, które kończy się zabiciem człowieka przez głównego bohatera, ów tak niefortunnie załatwia potrzebę fizjologiczną, że dokonuje zabójstwa będąc „obsranym”. Używam tego słowa tylko dlatego, że autor wielokrotnie i z lubością je eksploatuje. Na dodatek szczegółowa analiza tego fragmentu wskazuje, że wątek zafajdania został dopisany do podstawowej linii fabularnej. Już to samo wskazuje, w czym autor upatrywał czynników sukcesu książki, skoro właśnie takimi przypadkami inkrustował swoją opowieść.
Autor lubi popisywać się wiedzą o różnych realiach epoki. Niestety w szczegółach popełnia dość oczywiste błędy. Nie chcę go nadmiernie strofować, ale o jednej rzeczy muszę wspomnieć, bo dotyczy moich okolic. Na linii kolejowej kolejne stacje za Brwinowem w kierunku Warszawy to Pruszków i Piastów, a nie Józefów. Ten ostatni ma co prawda stacje kolejową, ale znajduje się po przeciwnej stronie Warszawy przed Otwockiem. Rozumiem, że Twardoch jako Ślązak nie musi znać topografii okolic Warszawy, nie musi się jednak również popisywać jej znajomością. Może tej zajrzeć do mapy.
Generalna ocena to 3/10, a to tak wysoka ze względu na wybór naprawdę ciekawego tematu. Powinno być 9/10 za pomysł i 0/10 za realizację.
Szczepan Twardoch, Morfina, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013.
Skoruń Macieja Płazy i Uprawa roślin południowych metodą Miczurina Weroniki Murek
Głównie czytam literaturę faktu., zresztą po zapisach w blogu to widać. Postanowiłem nabrać orientacji, co się dzieje w polskiej prozie. Wybrałem drogę na skróty i skorzystałem z nominacji w Nagrodzie Literackiej Gdynia. Wybrałem kilka pozycji.Na pierwszy ogień poszedł Skoruń Macieja Płazy, który zresztą wygrał Gdynię w kategorii Proza. To ciekawa opowieść o dzieciństwie i dojrzewaniu chłopca w środowisku wiejskim. Tytułowy skoruń to leń i obibok, za którego był uważany bohater książki. Chłopiec ciężko pracuje w gospodarstwie, opinia na jego temat była zgoła niesłuszna i raczej odbijała surowość rodziców niż stan faktyczny. Już z tego można się domyślić, że konflikt z twardym ojcem i religijną matką był lejtmotywem dzieciństwa bohatera.
Skoruń jest pięknie napisany. Rodzinne gospodarstwo jest przedstawione z czułością. Na pewno nigdzie indziej nie czytałem takiego opisu sadu i pracy w nim. Akcja książki rozgrywa się nad Wisłą, zatem niezbadana rzeka, wały i powodzie stale nam towarzyszą. Wszystko to razem buduje klimat nieco tajemniczy, stopniowo poznawany przez dojrzewającego chłopca, ale ojciec do końca pozostaje niepojęty. Wiele wydarzeń ma swoje trudne do poznania korzenie w historii, zarówno tej wielkiej, jak okupacja, jak i małej, jak rodzinne spory wokół testamentu. Rozwikływanie tych zagadek stanowi jeden z podstawowych wątków książki.
W tej nieco magicznej rzeczywistości pojawia się wiele niebanalnych postaci. Jakie realia przyrodnicze i historyczne, tacy ludzie. Ciekawi, niebanalni, mający swoje tajemnice.
Powieść jest pisana w pierwszej osobie i ukazuje tak sugestywnie wiejską rzeczywistość, że nie sposób uwolnić się od przekonania, że autor naprawdę napisał prozę wspomnieniową. W jakim stopniu jednak opiera na własnych doświadczeniach, a w jakim posługuje się fikcją? Wydaje się, że i jedno, i drugie jest w niej obecne.
Wreszcie najważniejsze – książkę się po prostu dobrze czyta. Pobudza ciekawość, wciąga. Jedocześnie pokazuje świat, jakiego już chyba nie ma. A może tylko autor tak gra z czytelnikiem, celowo wytwarzając atmosferę ludowej Atlantydy, której dzisiaj na próżno szukać? Jakby nie było, książka robi wrażenie. Wcale się nie dziwię, że w Gdyni dostała nagrodę.
Sięgnąłem również po zbiór opowiadań Uprawa roślin południowych metodą Miczurina. To proza całkowicie innego gatunku. Oparta o stworzenie jak najdziwaczniejszych, nieprawdopodobnych, sytuacji. Ograniczmy się tylko do wskazania, że osią pierwszego opowiadania jest jednoczesne występowanie ciała zmarłej dziewczyny i tej samej żywej osoby, która bierze normalny udział w we własnych przygotowaniach pogrzebowych. Dalej jest jeszcze oryginalniej. Życzliwi powiedzieliby, że chodzi o nieokiełznaną wyobraźnię. Dla mnie to jednak pospolite dziwaczenie, szukanie za wszelką cenę efektu zaskoczenia. Ani twórcze, ani ciekawe. Czytałem z narastającym dysgustem.Zgodnie z najlepszym literackimi regułami: dziwacznej treści odpowiada taka sama forma. Dialogi nie mają ciągłości, akapity pozostają między sobą bez logicznego związku, postacie pojawiają znikąd i tak samo znikają. Niektórym się to podoba, skoro książka została nominowana do nagrody w Gdyni. Może takie są współczesne kryteria prozy artystycznej. Dla mnie to raczej wysilona hucpa stwarzająca tylko pozory artyzmu. Równie dobrze mógłby się pojawiać gadający czajnik, latający dywan i człowiek o trzech nogach. Tylko co w tym ciekawego i oryginalnego?
Maciej Płaza, Skoruń, WAB Warszawa 2015
Weronika Murek, Uprawa roślin południowych metodą Miczurina, Czarne, Wołowiec 2015.
Historia chrześcijaństwa, nowe ujęcie, stare wydanie
Musiałem przeczytać kilka rozdziałów piątego tomu tego wydawnictwa i zostałem zaskoczony jego jakością – w efekcie przeczytałem wielki tom liczący ponad 700 stron dużego (większego niż naukowy) formatu. Już to samo może świadczyć, z jakim dziełem mamy do czynienia.
Zwykle w syntezach historii Kościoła zwracano uwagę na aspekt instytucjonalny. Koncentrowano się na papiestwie, zdobywaniu nowych krajów dla chrześcijaństwa, misjach, na strukturach diecezjalnych i metropolitalnych. Coś wspominano, raz płyciej, raz głębiej, o duchowości. I na tym koniec.
W wielotomowym cyklu stworzonym we Francji, ujęcie jest całkowicie inne. Dominuje tu wymiar społeczny i kulturowy. Pod tym kątem też jest przedstawiana doktryna kościelna. Dam przykład – kilkunastostronicowy passus został poświęcony refleksji Kościoła nad moralnym aspektem handlu i kupiectwa. Całkowicie negatywna ocena tego kierunku działalności człowieka w okresie rozkwitu średniowiecza nawet mnie zaskoczyła. André Vauchez przedstawia jakie były uwarunkowania tego stanowiska, jak wyglądały niuanse, jaka była ewolucja. Podobnie było z potępieniem lichwy i kredytu.
W obu tomach osobne rozdziały poświęcone zostały nowemu chrześcijaństwu. Omawiana jest w nich problematyka Kościoła (katolickiego i prawosławnego) w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i w Skandynawii. Rozdziały bynajmniej nie zostały dodane w polskim tłumaczeniu, istniały już we francuskim oryginale. To bardzo rzadka sytuacja, kiedy synteza przygotowywana na Zachodzie uwzględnia kraje naszej części Europy. Zwykle pomijano całkowitym milczeniem kraje leżące na zachód od Niemiec. W potocznym mniemaniu Europa kończyła się na Odrze i zachodnich granicach monarchii habsburskiej.[1] Duży szacunek dla francuskich redaktorów tego wielotomowego dzieła. Cieszy także i to, że właśnie w syntezie historii chrześcijaństwa ten stereotyp został przełamany.
Bardzo również mnie ujęło poświęcenie sporej uwagi problemowi praktyk religijnych. To bardzo ulotna kwestia i trudna do precyzyjnego uchwycenia w epokach przedstatystycznych. Tym większe uznanie za dogłębne poruszenie tej problematyki.
Zajrzałem także do tomu czwartego tej syntezy. Uderzyła mnie w nim osobna część (blisko 200 stron) poświęcona Kościołom wschodnim takim jak: gruziński, armeński, ale także melkicki, maronicki, jakobicki czy nestoriański. Czytałem o nich z zapartym tchem. W wielu przypadkach jest to najbardziej kompetentny wykład historii tych wyznań w języku polskim.
Oczywiście nie sposób omówić tu nawet pobieżnie zakresu tego dzieła. O jego rozległości, a jednocześnie szczegółowości, niech świadczy fakt, że indeksy osób w omawianych tomach zajmują odpowiednio 25 i 15 stron małego druku, a ponadto w każdym tomie znajduje po kilkadziesiąt map, często całkowicie unikalnych.[2]
Niestety ukazały się w Polsce tylko dwa tomy tłumaczenia tej fundamentalnej syntezy. Wydawnictwo Krupski i S-ka zakończyło przedwcześnie działalność, a nie widać nikogo tak odważnego, aby kontynuować to dzieło. Przy okazji warto wspomnieć dlaczego polska edycja zaczęła się niejako „od środka”, czyli od tomu czwartego. Chodziło mianowicie o pokazanie szerokiego kontekstu chrztu Polski. Tym bardziej w okrągłą rocznicę tego wydarzenia warto wspomnieć o tym nieco chyba zapomnianym przedsięwzięciu wydawniczym. Także warto zaapelować o podjęcie wysiłku jego kontynuacji.
Historia chrześcijaństwa tom 4 Biskupi, mnisi i cesarze 610-1054, autorzy G. Dagron, Ch. Hannick, A. Jacob, J. Kłoczowski, J.-P. Mahé, B. Martin-Hissard, J.M. Martin, M. Parisse, P. Riché, G. Troppeau, A. Vauchez, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1999.
Historia chrześcijaństwa tom 5 Ekspansja Kościoła rzymskiego 1054-1274, autorzy A.P. Paravicini, J. Kłoczowski, J.M. Martin, M. Parisse, E. Patlagean, A. Vauchez, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 2001.
[1] Bardzo sensownie pisał o tym zjawisku Norman Davies w Europie między Wschodem z Zachodem (Kraków 2007) w rozdziałach poświęconych pisaniu syntezy historii Europy.
[2] Zapewne wynika to faktu, że prof. Kłoczowski, redaktor naukowy polskiego wydania, był szefem Instytutu Geografii Historycznej Kościoła KUL.
Wojna w literaturze popularnej
Na recenzje czeka na biurku mnóstwo poważnych książek, a mnie naszło na literaturę popularną drugiego sortu i to nie pierwszej świeżości.
Do książki Kesslera zajrzałem, aby zorientować się, jak o sprawach wojskowych piszą autorzy książek popularnych. Spodziewałem się płytkiej, ale zajmującej lektury. Płytko – i owszem – było, ciekawie – już niestety nie. Kessler wybrał dosyć prostacki sposób narracji. Odwołuje się też do najbardziej prymitywnych stereotypów. Żołnierz to taki osobnik, które pije, klnie i poluje na panienki. Na dodatek wszystkie te czynności wykonuje maksymalnie wulgarnie. Największy niesmak budzą we mnie przekleństwa, wciąż takie same, bez polotu czy zmienności, o finezji nawet nie wspominając.Książka jest pisana w sposób dla Niemców życzliwy, a przypominam, że chodzi jednak o batalion SS. Zdumiewa, że tego rodzaju panegiryk wyszedł spod pióra brytyjskiego autora. Leo Kessler to pseudonim literacki Charlesa Whitinga.
Zdecydowanie odradzam. Głupota, tępota i chamstwo. Dziwi tylko, że Kessler jest chyba popularnym w Polsce autorem, bo przetłumaczono sporo jego książek. Żal. Ciekawe, ile ostatecznie ukaże się po polsku, bo facet napisał koło 350 książek, pod różnymi pseudonimami. Potrafił pisać z tygodnia na tydzień. Może to tłumaczy silną powtarzalność dialogów, zachowań, nawet przekleństw.
Ocena 2/10. Podniosłem o jeden punkt z powodu ciekawego opisu walki czołgów z francuskimi partyzantami. Innych jego książek z pewnością nie przeczytam.
Druga książka jest z podobnej trochę bajki. To Kirst, aktualnie chyba trochę zapomniany, ale kiedyś święcący rekordy popularności. Wróciłem do niego z powodów trochę sentymentalnych, swego czasu czytałem jego książki ze sporym zainteresowaniem. Zaciekawiło mnie, jak widział kampanię wrześniową oczami przyzwoitego Niemca. Tutaj też się zawiodłem.Książka Mane tekel ’39 zdecydowanie nie należy do najbardziej udanych w dorobku Kirsta. Tutaj też występuje leitmotiv normalnego Niemca, który przebiegle walczy z tępymi hitlerowcami używając do swoich celów ich własnej, nazistowskiej retoryki. Tym razem jest to jakby mniej przekonujące, a może tylko ja wyrosłem już z tego typu literatury i powab Kirsta przestał na mnie działać.
Znacznie gorzej wyglądają oczami Kirsta Polacy i kampania wrześniowa. Tym to ciekawsze, że przecież brał udział w tej wojnie jako szef baterii artylerii przeciwlotniczej. Taka jednostka jest zresztą przedstawiona w Mane tekel ’39. Za celną autoironię trzeba uznać fakt, że najbardziej zagorzałym nazistą jest w książce właśnie szef tej baterii.
Ogólnie można powiedzieć, że wizja Kirsta jest silnie stereotypowa i niespecjalnie dla Polaków życzliwa. Zacznijmy od tego, że pierwszy związek z Polakami ma jego jednostka w taki sposób, że polskie prostytutki walą drzwiami i oknami do niemieckich żołnierzy. Bez komentarza. Drugi obraz z Kirsta: rzeczywiście niemieckie jednostki wchodziły do zniszczonego i spalonego kraju. Jednak truchła tysięcy koni na jednym polu to niemała przesada, zwłaszcza pod Ciechanowem, gdzie nie walczyły żadne jednostki polskiej kawalerii. Tu pamięć zastąpił Kirstowi stereotyp. W materii postrzegania przez Niemców kampanii wrześniowej niczego nowego się nie dowiedziałem. Szkoda.
Na plus zaliczam Kirstowi zrozumienie dla smutnego losu ofiar wojny, także tych polskich. Również na plus zaliczam mu opis ostrzału Warszawy właściwie w ciemno, co bardziej przypominało rozstrzelanie, egzekucję miasta niż realny udział w działaniach bojowych. Dobrze, że to zauważył.
Ogólnie biorąc niższy poziom niż w najciekawszym cyklu 08/15. Pozostał Niemcem w patrzeniu na Polaków i jest to najłagodniejsze podsumowanie jego poglądów. Ze względu na stare sentymenty oceniam na 5/10.
Leo Kessler, Rozkaz wymarszu, seria Batalion szturmowy SS, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2009.
Hans Hellmut Kirst, Mane tekel ’39. Wojna z Polską, Warszawa 1993
Przejmująca proza Janusza Krasińskiego
Jakiś czas temu przeczytałem książkę Janusza Krasińskiego Na stracenie, która była pierwszą częścią autobiograficznej tetralogii. Będąc pod jej wrażeniem zrecenzowałem ją tu. Miałem nadzieję, że każdy kolejny tom uda mi się osobno opisać. Nie udało się, mimo iż Krasiński jest tego wart. Czas płynął, książki były czytane przez wiele osób, a ja dopiero dzisiaj wracam do przyjemnego, choć trudnego obowiązku recenzenckiego.Bohaterem całej tetralogii jest Piotr Bolesta, niewątpliwie porte parole autora. To oryginalna konwencja. Z jednej strony jest to na pewno literatura autobiograficzna. Wszystko, co udało się sprawdzić z życiorysu autora, znajduje się w jego powieści. Z drugiej jednak strony umożliwia swobodniejszą narrację niż w klasycznej autobiografii.
Najbardziej wstrząsający z omawianych tu tomów jest ten więzienny. Autor miał przeżycia nieprawdopodobne. Do plusów należało to, że jako bardzo młody człowiek zetknął się w zbiorowej celi z wybitnymi postaciami polskiego życia politycznego, intelektualnego i wysokimi oficerami Państwa Podziemnego. Z najważniejszych trzeba tu wymienić: ks. prof. Jana Stępnia, Ryszarda Krzywickiego-Jamonta (adiutanta gen. Bora-Komorowskiego), płk. Wacława Lipińskiego, Kazimierza Gorzkowskiego (m. in. kierownika wydziału więziennego KG AK), Tadeusza Płużańskiego (współpracownika rtm. Pileckiego po 1945), Władysława Bartoszewskiego czy Adama Obarskiego (działacz PPS-WRN). Był to swoisty uniwersytet dla wchodzącego w dorosłość człowieka.
W więzieniu doświadczył też ciężkich prześladowań. Na przykład został umieszczony w jednej celi z prątkującym gruźlikiem, a po zarażeniu gruźlicą odmówiono mu leczenia antybiotykami. Życie zawdzięcza lekarzom, którzy jako witaminę C dawali mu w zastrzykach „popłuczki” z ampułek peniciliny.
Doświadczenia śledztwa i pobytu w więzieniu trwale naznaczyły osobowość późniejszego pisarza. Dodajmy do tego, że w czasie wojny został zamknięty w Auschwitz, a później przeszedł także przez Flosenbürg i Dachau. Wątki związane z jego dramatycznymi przeżyciami odnajdujemy w całej jego twórczości, także tej powstałej w zasięgu cenzury PRL (więzienna sztuka Czapa, czy obozowy Wózek). Najpełniejszy wyraz jednak znalazła w omawianej twórczości autobiograficznej. Po 1989, bez presji cenzury, mógł w końcu wyrzucić z siebie to okropne doświadczenie, które zaciążyło nad całym jego życiem, a jednocześnie zdominowało jego prace literackie. Najtrafniej wyraził to sam Krasiński w wywiadzie na dwumiesięcznika „Arcana” w 2008 roku. „Niewątpliwie moją obsesją jest mój życiorys, bardzo skomplikowany i powiedziałbym, że do dziś tragiczny. Obsesją jest też konieczność, potrzeba przekazania tego, co się przeżyło innym, jako doświadczenia, które, nie zakłócając szczęśliwego życia młodym, pozostawiałoby w ich świadomości fakt, że istnieje zawsze alternatywa, że nigdy nie wiadomo, co może się w życiu zdarzyć. Ja też byłem kiedyś dzieckiem, byłem szczęśliwy, po czym to się nie tyle skończyło, co momentalnie urwało.”
Warto się zastanowić, jak traumatyczne musiały być jego doświadczenia, jak głęboko musiały przeorać jego psychikę, skoro nawet po 50 latach nie potrafił się od nich uwolnić. Nie potrafił zrzucić z siebie tego ciężaru niegodziwości, którego doświadczył w młodości. Mam nadzieję, że przelanie tych doświadczeń i otwarte mówienie o ich skutkach dla jego późniejszego życia odegrało jakąś rolę terapeutyczną i w końcówce swego życia już był mniej wciśnięty w ziemię.Trzeba koniecznie dodać, że Krasiński mimo dramatycznych doświadczeń nie jest w swojej prozie egzaltowany czy przesadny. Ogranicza się tylko do faktów, wydarzeń. To one mają wstrząsającą moc i powodują, że nie sposób jego książek zapomnieć. Robią wrażenie.
Janusz Krasiński już nie żyje. Jedyne co możemy mu dać to pamięć (jak napisała Książkowiec) i uznanie (jak dodaję od siebie).
Janusz Krasiński, Twarzą do ściany, Arcana Kraków 2006
Janusz Krasiński, Niemoc, Arcana Kraków 2006
Janusz Krasiński, Przed agonią, Arcana Kraków 2007
Chiny Czang Kai-szeka
Po dłuższej, nieplanowanej przerwie wracam do pisania bloga. Zaległości jest multum, zatem postaram się pisać krótko, a za to często.Kupiłem książkę Polita przez przypadek, wcale nie zamierzałem poświecić mnóstwa czasu na studiowanie naukowej biografii Czang Kaj-szeka liczącej ponad 750 stron. Zajrzałem do niej, aby coś sprawdzić i zorientowałem się, jak wielki błąd popełniłem trzymając ją bezczynną na półce.
Po pierwsze, to nie tylko biografia Czang Kai-szeka, ale przede wszystkim historia Chin czasów rewolucji, i to rewolucji różnorakich, nie tylko maoistowskich. Kuomintang, z którym Czang był przez całe życie związany, również postrzegał siebie jako ruch rewolucji ludowej, który przeprowadzi Chiny z epoki cesarstwa do republiki, odda ten kraj we władanie społeczeństwa i wyzwoli go z upokarzających zależności kolonialnych. Ostrze tego ruchu zwracało się przeciwko mocarstwom kolonialnym, nic więc dziwnego, że poparcia szukano w Moskwie i komuniści początkowo udzielali pewnego parcia Kuomintangowi Sun Jat-sena, a później Czang Kai-szeka. Losy Chin pewnie potoczyłyby się zupełnie inaczej, gdyby nie Mao Tse-tung, który stał się pupilkiem Sowietów. Kilkukrotnie był na granicy politycznej anihilacji, ale sprzyjała mu koniunktura międzynarodowa, a w decydujących chwilach pomogła mu głupota Amerykanów, którzy mieli go za „niegroźnego agrarystę”.
Jedno z ciekawszych spostrzeżeń Polita mówi o tym, ze Chiny należy raczej traktować jak kontynent, a nie jak państwo w rozumieniu europejskim. Rzeczywiście, rozległość mają taką jak Europa, zróżnicowanie geograficzne znacznie większe (od pustyń po Tybet i Himalaje), a ich potencjał ludnościowy wyraźnie przewyższa większość kontynentów. Na dodatek, inaczej niż by się mogło wydawać Europejczykom, jest to kraj istotnie zróżnicowany etnicznie. Te uwagi mają zasadnicze znaczenie dla zrozumienia sytuacji w Chinach w okresie działania Czang Kaj-szeka. Władza centralna była bowiem wtedy iluzoryczna i podlegała stałej negocjacji i kompromisom z „warlordami”, czyli lokalnymi watażkami, których pozycja wyrosła w oparciu o terytorialne armie biorące udział w permanentnych wojnach wewnętrznych. Zakres władzy Czang Kaj-szeka był w ten sposób istotnie ograniczony.
Autor poświęcił dużo uwagi stosunkowi Amerykanów do wydarzeń w Chinach. Ma moje wielkie uznanie za to, że stać go było na samodzielną ocenę wydarzeń, często odbiegającą od powszechnie przyjętej w literaturze naukowej amerykańskiego pochodzenia. Generalnie biorąc była to polityka zła, opierająca się na lekceważeniu i niewłaściwej ocenie sytuacji. Mój wniosek jest taki, że w znacznym stopniu przyczyniła się do sukcesu komunistów Mao Tse-tunga. Na podkreślenie zasługuje wychwycenie przez Polita faktu, że w gremiach podejmujących decyzje w sprawach chińskich dominowali ludzie, o których dzisiaj wiemy, że byli sowieckimi agentami lub ich kooperantami. Dzięki temu jaśniejsze staje się, dlaczego podejmowane były tak zdumiewające decyzje. Tutaj warto zauważyć, że bodaj nikt z polskich historyków nie wykonał podobnej analizy, czyli jak sowiecka agentura w otoczeniu Roosevelta wpływała na jego decyzje odnoszące się do Polski.
W kontekście polityki amerykańskiej wobec Chin warta zauważenia jest zbieżność decyzji wobec Chin z ustaleniami w Jałcie dotyczącymi Polski. Kluczowe decyzje zapadały ponad głowami chińskich przywódców, na przykład Sowietom za przyłączenie się do wojny z Japonią zapłacono licznymi koncesjami na terenie Chin, po fakcie informując o tym Czang Kai-szeka.
Nawet tych kilka zasygnalizowanych wątków, daje pojęcie, jak rzetelna książkę napisał Jakub Polit. W mojej opinii jest jedną z ciekawszych, rzetelniejszych i głębszych książek, jakie ostatnio czytałem. Oceniam, jak łatwo się zorientować, na 10/10. Za zdolność do niesztampowego przedstawienia sytuacji Chin zaliczam do sil sensu, a przypominam, że jest to kategoria elitarna.
Wszystkim interesującym się historią bardzo polecam. Wiele obiegowych opinii trzeba będzie zweryfikować, jak na przekład tę, która przedstawia Kuomintang jako siły reakcji, na dodatek skorumpowane do dna. Książka jest ciągle dostępna na rynku i to w bardzo przystępnej cenie.
Jakub Polit, Pod wiatr. Czang Kaj-szek 1887-1975, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2008.
Wspomnienia dowódcy pułku
Władysław Adamczyk był podczas kampanii wrześniowej dowódcą 201 pp rez. wchodzącego w skład 55 DP rez. Jego wspomnienia są nader ciekawe i to z wielu powodów.Zacznijmy od tego, że wszystkie pułki 55 DP składały się z wcześniejszych batalionów Obrony Narodowej. Była to jedyna taka dywizja w 1939 roku. Oczywiście rodzi się pytanie, jaka była sprawność takiej dywizji w porównaniu z jednostkami służby czynnej. Tutaj podpowiedź dla mniej zorientowanych – dywizje i pulki rezerwowe nie istniały w czasie pokoju, pojawiały się dopiero w trakcie mobilizacji. Dodatkowa odrębność w tym przypadku polegała na tym, że bataliony Obrony Narodowej w czasie pokoju w specyficzny sposób, ale jednak istniały, natomiast plutony specjalne wchodzące w skład pułku (zwiadowców [konny], kolarzy, pionierów, przeciwgazowy, łączności i kompania przeciwpancerna) pojawiały się jakby znikąd, jako zupełnie nowe jednostki. Od razu w tym miejscu wypada zaznaczyć, że bataliony ON zostały doprowadzone do stanu normalnych rezerwowych batalionów piechoty.[i] Natomiast jednostki pułkowe różniły się od czynnych brakiem plutonu artylerii i 4-działową (zamiast 9) kompania przeciwpancerną. Skoro jesteśmy przy mobilizacji, to warto zwrócić uwagę, że cała 55 DP mobilizowała się w trybie regionalnym z żołnierzy mieszkających w bezpośredniej bliskości siedzib batalionów ON. Miało to ten minus, że do jednostek trafiały (chociaż tak być nie powinno) osoby z mniejszości niemieckiej, którzy przy pierwszej okazji znikali, czyli po prostu mówiąc dezerterowali. Na podobne trudności natrafiła mobilizacja samochodów, sabotowana przez lokalnych Niemców: okazywało się, że albo były „w trakcie naprawy” i nie można było ich zmobilizować, albo dostarczano je celowo uszkodzone (o czym wspominał Kuropieska).
Zawsze mnie zastanawiała wartość bojowa jednostek rezerwowych i batalionów ON. W przypadku 201 pp okazało się, że była ona rewelacyjna. Pułk przebył cały szlak bojowy GO „Śląsk” od Katowic po Tomaszów Lubelski, nieustannie w walkach, pod ostrzałem lub bombardowaniem. Do końca zachował sprawność bojową, czego najlepszym dowodem ciężki bój pod Ulowem, podczas którego udało się wspomnianą wieś zdobyć i pomimo zagrożenia okrążeniem utrzymać. A dodajmy był to już 19 września, kiedy pułk był już solidnie wyniszczony walkami odwrotowymi. Zwróćmy również uwagę, że został potraktowany jako jednostka szturmowa, o największej wartości spośród oddziałów GO „Jagmin” (wcześniej „Śląsk”). W moim mniemaniu świadczy to najlepiej o jego walorach bojowych.
To doświadczenie 201 pp znacznie odbiega od innych jednostek rezerwowych i batalionów ON. Dlaczego? Chyba z dwóch powodów. Od jednostek ON odróżniało całą 55 DP nadanie jej statusu normalnej dywizji rezerwowej, z całym uzupełnieniem jej o wszystkie stosownej jednostki dywizyjne i pułkowe oraz jako tako zorganizowane dowództwa dywizji i pułków. Z kolej nad innymi dywizjami rezerwowymi miała ona te przewagę, że mobilizację rozpoczęła już 24 sierpnia i po dwóch dniach ją ostatecznie zakończyła, miała zatem czas nie tylko na kompletną mobilizację, ale nawet na kilka dni szkolenia i zgrywania jednostek. Miało to niebagatelne znaczenie choćby w przypadku pułkowej kompanii rozpoznawczej. W plutonie konnym byli żołnierze, którzy nie umieli jeździć na koniu, a w plutonie kolarzy tacy, którzy nie mieli do czynienia z rowerem. Tych parę dni umożliwiło choć częściowe nadrobienie tych braków. W efekcie powstała jednostka, która nie dobiegała jakością bojową od jednostek czynnych. Szkoda tylko, że nie wyposażono jej w środki ogniowe takie same, jak normalnego pułku piechoty (pluton artylerii i więcej armatek ppanc.).
Swoją drogę bojową rozpoczął 201 pp od obrony pozycji śląskiej. Co od razu rzuca się w oczy: chaos w dowodzeniu. Przegrupowujące się jednostki były zawracane (marszem pieszym), następowało totalne wymieszanie oddziałów i dowódców. Bataliony z tego samego pułku były rozrzucone na dużej przestrzeni, ale dowódca pułku dowodził cudzymi batalionami, jakby nie mógł swoimi. Dotyczyło to wielu jednostek GO „Śląsk”, nie ominęło także ppłk. Adamczyka.
Pułkownik Adamczyk dowodził pod Kobiórem, a obrona tego miejsca od zawsze przyciągała uwagę historyków kampanii wrześniowej. Okazuje się, że walki tam nie były tak intensywne, jak na ogół się wydaje. Najlepiej wskazują na to straty: 13 zabitych i 42 rannych, co jak na walkę w lasach wzmocnionego batalionu nie wskazuje na szczególną intensywność boju. Co ciekawe Adamczyk dowodził nie tylko jednym swoim batalionem, ale przydzielone miał dwa bataliony z dwóch różnych pułków. Baterię artylerii, która miała go wspierać z rodzimego palu, odwołano mimo fundamentalnego znaczenia Kobióru dla skrzydła całej pozycji śląskiej. Prawem kaduka zatrzymał dla siebie baterię z 23 palu, czyli z 23 DP. Trochę trudno to zrozumieć. Tym bardziej, że 31 sierpnia ppłk Adamczyk otrzymał rozkaz, żeby oddziały przygotowujące pozycję obronna w Kobiórze ją opuściły i przeszły na pozycję rezerwową z planem działania na rzecz innego odcinka. W efekcie Niemcy zajęli rankiem 1 września Kobiór broniony przypadkowo tylko przez pluton pionierów, pracujących przy umocnieniach polowych. Potem kontratakiem trzeba było tę miejscowość odbijać, tylko dlaczego poprzedniego dnia ją opuszczono?
Po opuszczeniu pozycji śląskiej 201 pp podzielił losy wielu polskich jednostek – przez kilkanaście dni wycofywał się w dość fatalnych warunkach: po kiepskich drogach, pod częstym ostrzałem, bez zaopatrzenia, pozbawiony możliwości odpoczynku, a na dodatek prowadząc stałe walki obronne. Przemierzył na nogach żołnierzy ponad 400 km zachowując do końca zdolności bojowe, czego dowiódł we wspomnianej wcześniej bitwie o Ulów. To naprawdę dobre osiągnięcie. Jestem pełen szacunku dla determinacji polskich żołnierzy, i ich odporności na ponadludzkie trudy, jakie przyszło im znosić podczas kampanii wrześniowej. Niemała w tym zasługa dowódcy pułku, autora wspomnień, podpułkownika Władysława Adamczyka. Jestem pod przemożnym wrażeniem walorów polskiego żołnierza – nocami maszerował po 20-30 km dziennie, żywiony był nieregularnie z powodu braków w zaopatrzeniu, a i tak w ciągu dnia był zdolny do prowadzenia uporczywych walk, niejednokrotnie z udziałem czołgów po stronie niemieckiej.
Warto tez zwrócić uwagę na kilka szczegółów: mimo całego dramatu walk odwrotowych, siłą rzeczy pogrążających wojska i ich służby w chaosie, w pułku nigdy nie zabrakło amunicji, a co więcej w czasie bitwy o Ulów, w 19 dniu wojny, po utracie większości taborów, kwatermistrz pułkowy zorganizował dowóz amunicji do walczących oddziałów. Duża sprawa. Kolejna rzecz – kompania łączności do ostatnich chwil zachowała zdolność do rozwinięcia chociaż podstawowej sieci telefonicznej, natomiast w całych wspomnieniach nie ma ani słowa o wykorzystaniu radiostacji, w którą pułk był wyposażony, a była to radiostacja N2, o niewielkim zasięgu, ale za to kompletna nówka. Komunikacja z dowództwem dywizji odbywała zawsze albo przez łączników, albo przez osobiste stawiennictwo. W obu przypadkach, w trakcie walk odwrotowych nie było to łatwe, ale i tak do wykorzystania łączności radiowej nie doszło.
Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć, że pułkownik Adamczyk był dowódcą skrupulatnym i na bieżąco gromadził meldunki o stanach podległych sobie jednostek i o stratach jakie one ponosiły. Obie grupy danych są w książce dostępne, zwłaszcza cenne jest zestawienie wszystkich strat pułku i przydzielonej mu artylerii w rozbicie na dni i poszczególne bitwy oraz potyczki. Taka szczegółowość jest rzadkością i tym bardziej należy ją cenić.
Wspomnienia są wybitne zarówno jeśli chodzi o warstwę czysto informacyjną jak i o ogólniejsze refleksje o stanie polskiej armii w 1939 roku. Dla zainteresowanych kampania wrześniową lektura obowiązkowa. W mojej ocenie 10/10.
Władysław Adamczyk, Przeciw nawale. Wrzesień 1939, IW PAX Warszawa 1970
O Enigmie ciąg dalszy
David Kahn jest znanym i cenionym autorem książek z dziedziny kryptologii. Zajmował się także historia wywiadu w czasie II wojny światowej. Jego książka Codebreakers (pol. Łamacze kodów. Historia kryptologii) miała znaczenie przełomowe, nie tylko z powodów merytorycznych (bo i wcześniej sporo na ten temat pisano), ale przede wszystkim ze względu na jasność wykładu i przystępność. Do tych najlepszych cech pisarstwa Davida Kahna nawiązuje publikacja poświęcona dziejom złamania morskiej wersji Enigmy, czyli tej, którą zajmował się Turing i której dotyczył film Gra tajemnic (pisałem o nim tu). Powiem od razu, że książka Kahna jest o niebo lepsza od biografii Turinga, która była z kolei pierwowzorem do scenariusza wspomnianego filmu.
Zacznę od tego, że Kahn, jako solidny badacz, który dobrze rozumie historię osobny rozdział poświęcił Polakom i ich wkładowi w rozszyfrowanie Enigmy. Co więcej zrozumiał metody stosowane przez Polaków, przystępnie je opisał i wskazał na ich znaczenie dla dalszych potyczek Anglików z Enigmą. Dostaje za to dużego plusa. Może zachowanie obiektywizmu było w jego przypadku o tyle łatwiejsze, że jest on Amerykaninem, a dotychczasowe kłopoty z polskim wkładem w rozszyfrowanie Enigmy sprawiali Anglicy, którzy bardzo nielojalnie przypisywali sobie wszystkie sukcesy w tej materii.
Swoją książkę Kahn rozpoczął od pierwszej wojny światowej, kiedy to Rosjanie zdobyli na osadzonym na mieliźnie krążowniku „Magdeburg” niemiecki księgi kodowe. Umożliwiło to państwom Ententy przez kilka lat spokojne odszyfrowywanie niemieckich depesz. Paradoksalnie to wydarzenie miało wpływ na wojnę na Atlantyku, bowiem w 1941 roku, mając w pamięci wydarzenie z „Magdeburgiem” dowódca HMS „Bulldog” wstrzymał w ostatniej chwili atak na wynurzony U 110 tylko po to, aby wydobyć z tonącego okrętu książki kodowe. Udało to się zrobić, a kryptoanalitycy z Bletchley Park otrzymali w końcu materiały, które umożliwiły im złamanie morskiej Enigmy i wprowadziły ich we wszystkie zawiłości niemieckiego systemu szyfrowania. Po miesiącu jednak nastąpiła rutynowa zmiana kodów i ustawień niemieckiej maszyny szyfrującej i ponownie Brytyjczycy „ogłuchli”. Kolejne materiały zdobyli, tym razem po zaplanowanej akcji, z zaatakowanego niemieckiego stateczku meteorologicznego. Jak widać w pierwszym okresie wojny największe sukcesu służby dekryptażu odnosiły dzięki przejęciu niemieckich tablic kodowych. Bardzo te akcje ułatwiły prace nad późniejszym łamaniem niemieckich szyfrów. Fakt jednak pozostaje faktem, główne sukcesy odnoszono dzięki działaniom siłowym, a nie w wyniku żmudnych analiz, które zaowocowały sukcesem dopiero w grudniu 1942 roku.
Trzeba jednak dodać, że Anglicy bardzo twórczo rozbudowali polskie osiągnięcia, choć rdzeń pomysłu na bomby kryptologiczne i na tzw. tablice Zygalskiego pozostał w użyciu do końca. Oczywiście osiągniecia Turinga czy Welchmana są niezaprzeczalne i cały system łamania kodów Enigmy został przez nich wprowadzony na zdecydowanie wyższy poziom.
Do zasadniczych zalet książki Kahna należy powiązanie sposobów dekryptażu i powiązanych z nim efektów w postaci rozszyfrowanych depesz z zastosowaniem w praktyce pozyskanej w ten sposób wiedzy. Czytelnicy mogą zobaczyć jak pracowało centrum operacyjne floty w zakresie Bitwy o Atlantyk, jak unikano spotkania z czyhającymi na konwoje wilczymi stadami u-bootów czy jak urządzano polowania na podwodne transportowce zaopatrujące niemieckie okręty podwodne operujące u wybrzeży Stanów Zjednoczonych. To rzadki przypadek, gdzie w jednej książce połączona jest wiedza o całym intelektualnym zapleczu dekryptażu z praktycznym wykorzystaniem jego efektów, a na dodatek wszystko opisane jest w sposób fascynujący. Trudno oderwać się od lektury.
Jednym z najciekawszych wątków książki jest precyzyjne, ale jednocześnie przystępne przedstawienie sposobów w jaki szyfrowano depesze za pomocy Enigmy. Zrozumienie tego procesu nastręcza niemałe trudności bo te procedury naprawdę są bar5dzo zawiłe, a przez to trudne do zrozumienia, a na dodatek wraz z upływem czasu były coraz bardziej komplikowane. Wielką pomocą w tej materii są doskonałe załączniki pokazujące w praktyce sposób używania Enigmy. Dopiero na tym tle pokazane są trudności w łamaniu całego złożonego systemu zabezpieczeń. Oczywiście odtworzona została cała procedura łamania wszystkich elementów składających się na strukturę Enigmy. Kahn bardzo trafnie zauważył, że wprowadzenie maszynowego szyfrowania całkowicie zmieniło sposoby pracy kryptoanalityków. Metody lingwistyczne przestały być przydatne, a coraz większą role odgrywali matematycy i ludzie potrafiący konstruować i wykorzystywać maszyny wspierające proces dekryptażu. Oznaczało to zasadnicza zmianę jakościową, która jako pierwsi dostrzegli Polacy i potrafili wyciągnąć wnioski z nowej sytuacji.
Przy okazji pisania o Enigmie koniecznie muszę zwrócić uwagę na jedną ze starszych, pionierskich prac dotyczących tego zagadnienia. Zwykle książki dotyczące historii najnowszej a wydane w czasach PRL delikatnie mówiąc się zdezaktualizowały. Tym bardziej jeśli były pisane przez wojskowych, a więc partyjnych historyków i wydawane w partyjnym wydawnictwie „Książka i Wiedza”. Mimo to praca Władysława Kozaczuka W kręgu Enigmy ciągle zachowuje wartość poznawczą. Polskie osiągniecia w dekryptażu niemieckich maszyn cyfrowych są naprawdę bardzo dobrze opisane. Co więcej wiele szczegółów jest już trudnych do zweryfikowania, bo zapewne Kozaczuk rozmawiał z głównymi aktorami (na pewno z Marianem Rejewskim, a może i z Zygalskim). Tego już nie da się powtórzyć.Wartość książki polega na tym, że przedstawia ona, co rzadkie, całościowy obraz wszystkich wysiłków związanych z rozszyfrowaniem Enigmy. Zwłaszcza polski trop przedstawiony jest od samych początków, aż po wojenne losy wszystkich aktorów tego dramatu. W tym przypadku boli, że polscy matematycy, którzy po licznych przygodach dostali się do Anglii (bez Różyckiego, który zginął na Morzu Śródziemnym), zostali skierowani na boczny tor i nawet nie mieli dostępu do Bletchley Park. Ale książka jest nie tylko o Polakach.
Zdumiewa, że w epoce przedinternetowej i w czasie utrudnionych relacji z państwami zachodnimi Kozaczuk miał bardzo dobrą orientację w obcojęzycznej literaturze przedmiotu. Na dodatek czytał ją ze zrozumieniem, co wcale nie jest częste w epoce, kiedy więcej osób pisze książki, niż je czyta. Na szczególna uwagę zasługuje w tym przypadku ciekawe zreferowanie książki Winterbothama The Ultra Secret (London 1974), zwłaszcza w aspekcie sposobów wykorzystania danych pochodzących z odczytanych depesz Enigmy. A trzeba wiedzieć, że poszczególne rodzaje broni w III Rzeszy całkowicie różnie posługiwały się Enigmą. Odrębne systemy miał Wehrmacht, Luftwaffe, Kriegsmarine i SS. Jakkolwiek największym zainteresowaniem cieszy się Enigma morska, to bodaj największe znaczenie dla przebiegu wojny miały depesze Wehrmachtu, w wielu przypadkach dające nieprawdopodobną przewagę alianckim dowódcom, na przykład w Afryce. Możliwość zobaczenia jakie dane ci dowódcy mieli i jak z nich korzystali to bodaj najciekawszy fragment książki. Nie sposób tego tu referować, ograniczę się tylko do podsumowania, które za Winterbothamem przytacza Kozaczuk: najefektywniej informacje z Enigmy wykorzystywali generałowie Patton i Alexander, najgorzej Mark Clark i Montgomery. Nie dziwią te dane ani w odniesieniu do Pattona, ani do coraz gorszych opinii o Montgomerym (pisałem o nim tu). Na jego sukces pod El Alamein warto popatrzeć przez pryzmat kompletnych danych, jakie posiadał na temat sił, ugrupowania i planów operacyjnych wojsk niemieckich.
Warto przedstawić, jak działał system rozprowadzania informacji posiadanych z dekryptażu Enigmy. Przy każdym wyższym dowódcy liniowym istniała tajna komórka łączności, do której przekazywane były dane dotyczące konkretnego frontu. W działalności operacyjnej, można było je wykorzystywać tylko wtedy, kiedy można było wskazać lub uprawdopodobnić zdobycie takiej informacji w sposób innym niż za pomocą łamania szyfrów. Jeżeli mimo to, któryś z generałów chciał wykorzystać tajne informacje, jego rozkazy były odwoływane na wniosek szefa wskazanej komórki łączności. Po takich doświadczeniach, nikt nie próbował naruszać reguł, natomiast podejmowane szczególne wysiłki, aby innymi kanałami zdobyć stosowne informacje. Na przykład wiedziano o dacie wyjścia konwoju zaopatrzeniowego z Włoch do Afryki. Wysyłano więc samolot rozpoznawczy, który ten konwój namierzał, ale jednocześnie dawał się zobaczyć. Po tym spokojnie można było przystąpić do ataku.
Na zakończenie mogę spokojnie książkę Kozaczuka zarekomendować, jako dobre źródło wiedzy o problematyce Enigmy. Na Allegro książka jest dostępna po kilka złotych. Warto. Dużo ciekawsza, niż większość współczesnej produkcji na ten temat.
David Kahn, Enigma. Złamanie kodu u-bootów 1939-1943, Wydawnictwo Magnum Warszawa 2005.
Władysław Kozaczuk, W kręgu Enigmy, Książka i Wiedza, Warszawa 1979.