To bardzo dobrze, że powstała monografia Kresowej Brygady Kawalerii (KBK). Nie cieszyła się ona szczególna estymą u historyków – jej boje we wrześniu były bezbarwne i chaotyczne, dowódcy się zmieniali, żaden z nich dobrze się nie zapisał na kartach historii.

W sierpniu 1939 roku KBK dowodził gen. Marian Przewłocki. W skład brygady wchodziły: 12 p.uł. (dowódca ppłk Andrzej Kuczek) stacjonujący w Białokrynicy, 20 p.uł. (płk. Andrzej Kunachowicz) stacjonujący w Rzeszowie, 22 p.uł. (płk Władysław Płonka) stacjonujący w Brodach, 6 psk (ppłk Stefan Mossor) stacjonujący w Żółkwi oraz 13 dak (ppłk Janusz Grzesło) stacjonujący w Kamionce Strumiłowej (dowództwo w Brodach).

Od samego początku KBK nie miała szczęścia. Najpierw 12 p.uł., który jako pierwszy został zmobilizowany w trybie alarmowym, po przetransportowaniu na teren operacyjny Armii „Łódź” został czasowo podporządkowany dowództwu Wołyńskiej Brygady Kawalerii (tej od Bitwy pod Mokrą) i nigdy już nie powrócił do swojej macierzystej jednostki. A na kilka dni przed wybuchem wojny KBK straciła swojego dowódcę, gen. Przewłocki został powołany na stanowisko dowódcy 2 Grupy Kawalerii, a dowodzenie przejął jego zastępca płk Hanka-Kulesza. Wspomniana Grupa Kawalerii zresztą nigdy nie powstała, a gen. Przewłocki znalazł się na klasycznym bocznym torze.

Zupełnie inaczej z płk. Hanką-Kuleszą, ten znalazł się w samym centrum wydarzeń. Po wywagonowaniu się  do 3 września, brygada otrzymała rozkaz, aby rozpoznać lewy brzeg Warty a następnie przejść w rejon Rossoszycy, gdzie miała pozostać w dyspozycji dowódcy armii. Zniszczenie mostów dowódca armii zastrzegł do swojej decyzji. Rozkaz streszczam dokładnie, bo ma to zasadnicze znaczenie dla późniejszych wydarzeń. Hanka-Kulesza ten rozkaz literalnie wykonał, zameldował się w dowództwie Armii „Łódź” po kolejny. Jakże był zaskoczony, kiedy dowiedział się, że zostaje odwołany ze stanowiska dowódcy KBK za niewykonanie rozkazu, bowiem nie bronił uporczywie Warty odsłaniając skrzydło sąsiedniej 10 DP gen. Dindorf-Ankowicza, ponadto pozostawił niewysadzone mosty na Warcie. Wygląda na to, że pułkownik Hanka-Kulesza stał się kozłem ofiarnym mającym zdjąć odpowiedzialność za złe dowodzenie z szefostwa Armii „Łódź”.[1] Na jego miejsce mianowano płk. Grobickiego dotychczasowego dowódcę Sieradzkiej Brygady ON, wcześniej związanego z kawalerią.

Wielkie dziękczynienie dla Mariusza Majewskiego za precyzyjne wyjaśnienie okoliczności odwołania Hanki-Kuleszy. Sprawa nie była jasna, a dla wielu historyków jedynym źródłem narracji w tej sprawie były pamiętniki gen. Rómmla i wyjaśnienia szefa sztabu Armii „Łódź” płk. Pragłowskiego. Obaj panowie niestety w tej sprawie mataczyli obciążając niesłusznie Hankę-Kuleszę, który zapewne do wybitnych nie należał, ale w tej konkretnej sprawie poniósł odpowiedzialność za cudze winy. Poza tym dobrze się stało, że człowiekowi, chociaż po latach, przywrócono dobre imię. To zawsze ważne.

Po pierwszych dniach walk, KBK rozpoczęła proces głębokiego odwrotu, zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Łódź”. Podczas odwrotu utracona został łączność pomiędzy oddziałami, które coraz bardziej przemieszane, bez aktualnych rozkazów, w powiększającym się chaosie i rozdrobnieniu kontynuowały odwrót. Niestety, każdy oddział na własną rękę. Pojedynczo walcząc zostały bez większych walk zlikwidowane, tylko kilka szwadronów przedostało się za Wisłę. Na dodatek 8 września płk Grobicki udał się po rozkazy do Warszawy i już nie powrócił. Tak jak dowódca armii (gen. Rómmel) pozostawił ją swojemu losowi, tak Grobicki porzucił swoją brygadę pod Głownem.[2] Przykład szedł niestety od góry. Jak gdyby nigdy nic oczekiwał na podległe sobie oddziały po drugiej stronie Wisły, w rejonie Otwocka (na rozkaz Rómmla). Nazwę brygady nosiło już tylko kilka wyczerpanych szwadronów kawalerii.[3] Niedobitki pod dowództwem ppłk. Płonki z 22 p.uł. walczyły aż do 1 października w składzie grupy płk. Zieleniewskiego, dając przykład nie tylko bohaterstwa, ale i determinacji, a przede wszystkim tego, że brygada zasłużyła sobie na lepszy los niż zgotowali jej dowódcy wszystkich kolejnych szczebli.

Z tego bardzo skrótowego przedstawienia losów KBK podczas kampanii wrześniowej nie wynika oczywiście jak dalece wnikliwa i szczegółowa jest książka. Pod tym względem jest wzorowa. Uznanie. Poza tym muszę wspomnieć o mapach ilustrujących szlak bojowy KBK. To bardzo ułatwia lekturę, a tak rzadko występuje w podobnych opracowaniach. Uznanie po raz wtóry.

Dwóch rzeczy mi jednak zabrakło. Pierwsze pominięcie ma charakter zasadniczy, mianowicie autor nie wspomniał nawet o losach 4 batalionu strzelców wchodzącego co najmniej nominalnie w skład brygady. Rozumiem zafascynowanie kawalerią, ale żeby w ogóle o tym batalionie nawet nie wspomnieć, nawet jeśli był podporządkowany 10 DP?

Druga kwestia jest na pograniczu zakresu merytorycznego książki. Chodzi mianowicie o pominięcie ppłk. Stefana Mossora przy obsadzie funkcji szefa sztabu Armii „Poznań” i powierzenie mu dowództwa 6 psk. Skoro znalazło się miejsce nawet na kilkuzdaniowe przedstawienie walk w 1920 roku pułków wchodzących w skład brygady, to chciałoby się coś dowiedzieć również na wzmiankowany temat, tym bardziej, że w literaturze przedmiotu podawane są różne powody tego zaskakującego „niepowołania”. Majewski co prawda wspomina o nim w nocie biograficzne Mossora (s. 177), ale podaje jednozdaniowe uzasadnienie dość rzadko spotykane w pracach historycznych.[4] A byłaby tak ciekawie, gdyby autor zechciał potraktować temat z taką samą wnikliwością, jak odwołanie płk. Hanki-Kuleszy.

Trzecie pominięcie dotyczy 20 p.uł. Autor słowem nie wspomniał, że ten stacjonujący w Rzeszowie pułk był przewidziany do motoryzacji i miał wejść w skład 10 BK. Dowództwo pułku miało „chody” w Warszawie i wpłynęło na zmianę decyzji. W efekcie do 10 BK przyłączono 24 p.uł z Kraśnika powodując przy okazji taki absurd, że dowództwo 10 BK, dywizjony przeciwpancerny i rozpoznawczy miały siedzibę w Rzeszowie, ale jej podstawowa siła, czyli pułki kawalerii stacjonowały w Łańcucie i Kraśniku. W tym samym czasie w KBK 20 p.uł. (Rzeszów) był oddalony od 22 p.uł. (Białokrynica) o ponad 300 km. Tak się kończyło uleganie ułańskim fanaberiom, którzy kochali konie, a lekceważyli samochody.

Przy tej ostatnie sprawie muszę się przyznać do bardzo brzydkiego uczucia. Mam niestety Schadenfreude, z powodu losów 20 p.uł. Mógł przejść do historii jako jeden z lepiej rozpoznawanych polskich pułków, a skończył dość nieciekawie, rozbity w czasie walk odwrotowych, zapisując raczej historię chaosu i nieszczęścia (poświęcenia nikomu nie ujmując) niż żołnierskiej chwały, takiej  jak pułku  24, który w 1939 roku nierozbity, w zwartym szyku przekroczył granicę węgierską i został odtworzony na Zachodzie. A wszystko przez to, że woleli smród końskiego łajna niż zapach spalin.

Wracając do monografii KBK: to bardzo solidna, rzetelnie opracowana i szczegółowa praca, wypełniająca dotkliwą lukę w historiografii. Na dodatek wielki plus za wyjaśnienie sprawy płk. Hanki-Kuleszy oraz za zamieszczenie map i przyzwoitego indeksu nazwisk. Dla mnie 10/10.

Marcin Majewski, Kresowa Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku, IPN Warszawa 2011

Mam takie marzenie czytelnicze, by w końcu trafić na książkę historyczną, której autor jasno sprecyzowałby problemy badawcze, obudowałby je pytaniami, potem na owe pytania spróbowałby udzielić odpowiedzi i zsyntetyzowałby je w postaci rozstrzygnięcia problemów nurtujących co inteligentniejszych historyków. W tym marzeniu nacisk położony jest na słowo problemy, czyli explicite opisanie kwestii, które są kluczowe dla zrozumienia jakiejś epoki czy też, w przypadku monografii, dla zrozumienia zagadnień charakterystycznych dla danej tematyki.

Jakkolwiek wydawałoby się to dziwne, to taka książka jest bardzo rzadkim ptakiem na niebie polskiej historiografii. Najczęściej mamy do czynienia z przedstawieniem tematyki badawczej w postaci problemów pozornych, czyli celem badań jest przedstawienie faktografii związanej z danym obszarem badawczym. Jeżeli jest to zrobione rzetelnie, to daje czytelnikom jakąś satysfakcje poznawczą. Problem w tym, że  to nie jest prawdziwe sproblematyzowanie tematu. Z prostej faktografii nie wynika rozstrzygniecie żadnego z poważniejszych zagadnień nurtujących historyków. Wśród rzetelnych historyków zajmujących się problematyką września 1939 panuje swoisty minimalizm badawczy, koncentrują się oni najczęściej na badaniach podstawowych, ustaleniu struktur walczących jednostek, prostej historii faktograficznej, kwestiach ilościowych, obsadzie personalnej. Czy to jednak prowadzi do jakiejś syntezy, do podsumowania, do pójścia dalej w odpowiedzi na pytanie, dlaczego przegraliśmy tę kampanię poniżej możliwości tak dużej i nieźle przygotowanej armii? Co mogliśmy zrobić lepiej?

Książka Daniela Koresia jest w tym przypadku wyjątkiem. Autor co prawda nie przedstawił szerszych problemów badawczych, co w przypadku biografii zrozumiałe, ale wyselekcjonował zasadnicze kwestie z życiorysu swego bohatera i zamienił je w szersze, bardziej uniwersalne problemy. Wyjątkowe w tej książce jest przedstawienie wszystkich zagadnień związanych z płk. Pragłowskim[1]  na szerszym tle dającym możliwość głębszego zrozumienia poruszanych problemów.

Dobrym przykładem mogą tu być poglądy Pragłowskiego na przyszłość polskiej kawalerii. Można je było po prostu zreferować, tak jak to robi większość historyków. Koreś jednak wybrał inny sposób narracji. Przedstawił mianowicie całą debatę w sprawach poruszanych przez Pragłowskiego, wskazał głównych dyskutantów, ich poglądy, różnice między nimi, delikatnie nawet próbował podsumowywać owe debaty. Więcej, w przypisach odniósł się również do dotychczasowej historiografii wskazując na oczywiste przekłamania, ale także na inne rzetelne badania w tej sprawie. Na marginesie: moją sympatię zdobył sobie Koreś polemiką z różnymi dziwacznymi poglądami Lecha Wyszczelskiego, który taśmowo produkuje kolejne książki, sadząc w nich sporo błędów i upowszechniając różne absurdalne opinie wprowadzające w błąd czytelników.

Pragłowski był szefem sztabu Armii „Łódź”, a z dowodzeniem tą armią wiąże się kilka kontrowersji będących od lat przedmiotem dyskusji historyków. Pierwsza dotyczy przegrupowania całości sił armii na pozycje wysunięte, druga zaś dotyczy przeniesienia miejsca postoju dowództwa Armii i jej sztabu tak daleko na zaplecze, że utracono kontakt z dowodzonymi wojskami lub, jak chcą krytycy tej decyzji, porzucono własne wojska. Obie te kwestie Daniel Koreś zbadał nadzwyczaj szczegółowo, dotarł do wszystkich możliwych źródeł, zrekonstruował przebieg wydarzeń, a nawet spróbował dokonać oceny tych decyzji. Zwłaszcza ta pierwsza kwestia jest bardzo trudna do oceny, bo nie istnieje żadna miara efektywności czy racjonalności tych rozstrzygnięć. Mimo to Koreś spróbował znaleźć obiektywne miary, w oparciu o które można dokonać oceny. Taką miarą może być skuteczność w opóźnianiu posuwania się wojsk niemieckich. Szacunek! Rzadko kto z zawodowych historyków podejmuje się  ocen trudnych do zobiektywizowania, a jednocześnie wzbudzających dyskusje w środowisku. Cenna jest zarówno odwaga, jak kompetencja i nowatorskie podejście. Warto tylko dodać, że finalnie w tej sprawie Koreś wydaje pozytywną opinię dowództwu Armii „Łódź”.

Druga sprawa to owe nieszczęsne przeniesienie dowództwa na głębokie zaplecze. Tutaj bardzo cenne jest ustalenie elementarnej faktografii. Pierwotnie nowym miejscem postoju miały być Brzeziny pod Łodzią. Okazały się one zniszczone, stale bombardowane i wtedy osobiście gen. Rómmel podjął decyzję o nowym miejscu postoju w Mszczonowie; późnej przenosząc je aż do Kołbieli, ale to akurat nie miało większego znaczenia, bo kontakt z wojskami już wcześniej został utracony. Pragłowski, o ile zawinił w tej sprawie, to tylko brakiem aktywności w przeciwdziałaniu decyzjom swojego dowódcy. Na jeden dodatkowy szczegół warto zwrócić uwagę. W literaturze przedmiotu panuje dość powszechne przekonanie, że rozkaz o przeniesieniu miejsca postoju sztabu do Kołbieli wydal Naczelny Wódz. Drobiazgowa analiza relacji wskazuje, ze to jednak Rómmel sam z siebie wydał taki rozkaz.[2] Sztab znajdujący się za Wisłą nie miał już żadnych, nawet hipotetycznych możliwości oddziaływania na losy powierzonej mu armii.

Równie precyzyjnie Koreś odtwarza również trzecią wzbudzającą kontrowersje sytuację, związaną już tym razem z dowodzeniem Armią „Warszawa”, chodzi o nieudzielenie pomocy walczącym nad Bzurą wojskom gen. Kutrzeby, a skierowanie całego wysiłku wojskowego na wschód od Warszawy. Tutaj ocena działań spółki Rómmel/Pragłowski jest już jednoznacznie negatywna.

Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę, że Daniel Koreś nie uległ chorobie większości biografów i nie stara się wybielić ani wytłumaczyć swojego bohatera. Zachowuje obiektywizm i – kiedy trzeba –  negatywnie podsumowuje działania Pragłowskiego. Kolejny powód do uznania.

Podsumowując: dawno nie czytałem tak dobrej książki o wrześniu 1939 roku. Autor przytomnie zidentyfikował kluczowe, kontrowersyjne momenty aktywności swojego bohatera. Korzystając ze wszystkich dostępnych źródeł dokładnie je odtworzył, przedstawił na szerokim tle i nie uchylał się od ocen, nawet jeżeli były kłopotliwe dla opisywanej postaci. Jednym słowem same plusy, pochwały etc. Niewątpliwie  oceniam na 10/10 i jeszcze zaliczam do elitarnej kategorii sił sensu.

Od tak wybitnej książki oczekuje się jednak więcej niż od normalnej „produkcji” naukowej, co najmniej z tego powodu, że rozbudza ona apetyt na jeszcze więcej niż daje. We mnie rozbudziła apetyt na dokładniejszy opis działalności sztabowej płk. Pragłowskiego. Jawi się ona jako skoncentrowana wyłącznie na wspomaganiu taktyczno-operacyjnym dowódcy armii. Szef sztabu w takiej konfiguracji to dodatkowy szef III Oddziału (Operacyjnego) swojego sztabu. Nic nie wiemy o jego działalności lub też jej braku w takim np. aspekcie jak łączność. Tym to istotniejsze, że zwłaszcza po odskoku do Mszczonowa sztab utracił łączność z dowodzonymi jednostkami. Tak się mówi, ale realnie oznacza to utratę łączności telefonicznej lub poprzez kurierów. Teoretycznie pozostawała łączność radiowa. Zarówno Armia, jak jej dywizje i pułki posiadały radiostacje, w które zostały wyposażone właśnie na taką okoliczność, gdy inne rodzaje łączności zawiodą. Dlaczego tego rodzaju łączności nie wykorzystano i czy w ogóle próbowano? Czy przed wybuchem wojny ćwiczono łączność radiową, czy opierano się wyłącznie na szkole kawaleryjskiej (Pragłowski i Rómmel to obaj kawalerzyści), gdzie „nic nie zastąpi” osobistego kontaktu, nawet jeżeli jest to kontakt w postaci rozmowy „po drucie” lub przez łącznika. A być może była to powszechna niechęć do nowinek technicznych?[3] W biografii szefa sztabu armii dobrze byłoby się do tych spraw odnieść.

Drugie zagadnienie, którego zabrakło, to kwestie kwatermistrzowskie. Wiadomo, że w czasie kampanii wrześniowej stały intensywny odwrót spowodował kompletne zamieszanie, a nawet paraliż służb zaopatrzenia. Niektóre armie próbowały sobie z tym jakoś radzić, np. Armia „Pomorze” ściągnęła cały transport amunicji ze składu w Palmirach dla swoich jednostek. Wiele jednostek korzystając z bliskości swoich ośrodków zapasowych dokonywało stosownych uzupełnień. A jak było w Armii „Łódź”, czy szef sztabu w ogóle zajmował się takimi kwestiami, czy widział w nich problem wart zainteresowania? Służbowo niewątpliwie powinien, wszak podlegał mu IV Oddział sztabu, czyli kwatermistrzowski. Istniał co prawda także Kwatermistrz Armii, ale zapewne podlegał także szefowi sztabu.[4]

Dotykamy tutaj dość ważnego problemu, mianowicie za jakie obszary odpowiadał szef sztabu? Daniel Koreś prześliznął się nad tym problem, ograniczając się jedynie do wymienienia wszystkich agend wchodzących w skład Kwatery Głównej Armii.[5] Brak natomiast jednoznacznego stwierdzenia, czy wszystkie te składniki podlegały szefowi sztabu i czy był w związku z tym odpowiedzialny za ich funkcjonowanie. Sądząc z opisu chyba tak, ale czy na pewno? Przepływ oficerów na to by wskazywał, na przykład płk Rola-Arciszewski dowódca broni pancernej w Kwaterze Armii w czasie działań wojennych został zastępcą szefa sztabu.[6] Przy okazji prostuję drobną nieścisłość: Rola-Arciszewski dowodził nie tylko dwoma kompaniami czołgów rozpoznawczych, jak pisze Koreś i jak stan oddziałów pancernych przydzielonych Armii „Łódź” by wskazywał, ale także 2 batalionem czołgów 7TP, który Armia „Łódź” prawem kaduka zagarnęła z Armii „Prusy”.[7] Jeśli odpowiadał za wszystkie te agendy, to jak przedstawiały się kwestie kwatermistrzowskie, co z uzupełnianiem oddziałów, jak dowodzono wspomnianym 2 batalionem pancernym (zaopatrzenie w paliwo!), jak funkcjonowała, czy dokładniej, jak nie funkcjonowała łączność radiowa. Warto by chyba coś o tym napisać.

W dwóch sprawach mam ochotę na małą uwagę polemiczną. Koreś wielokrotnie, także we fragmentach poświęconych kampanii 1939 roku pisze o Pragłowskim, jako o wybitnym operatorze. Niestety w świetle jego wielu decyzji na stanowisku szefa sztabu Armii „Łódź” i „Warszawa” ta opinia wydaje się przesadzona. Na pewno był wybitnym teoretykiem, ale, generalnie mówiąc, jako szef sztabu armii się nie sprawdził. Zwłaszcza jego decyzje o zaangażowaniu większości sił Armii „Warszawa” w celu odtworzenia frontu na północnym wschodzie świadczy o jego kompletnym zagubieniu. Dodatkowo, o czym Koreś nigdzie nie wspomina, metoda dowodzenia zza biurka powodowała jego brak wiedzy o realnym stanie powierzonych mu oddziałów, ich sile i zdolności do akcji zaczepnych. Czy mimo to można nadal nazywać go wybitnym operatorem?

Drugą kwestią jest odwołanie z funkcji dowódcy Kresowej Brygady Kawalerii płk. Hanki-Kuleszy. W dotychczasowej literaturze przedmiotu pokutuje narzucony przez Rómmla (i podtrzymywany przez Pragłowskiego) pogląd, że powodem była pasywność odwołanego pułkownika i niewykonanie przez niego rozkazu o obronie Warty. Dziś mamy jednak monografię Kresowej Brygady Kawalerii pióra Marcina Majewskiego, który precyzyjnie odtwarza okoliczności odwołania płk. Hanki-Kuleszy i dość jednoznacznie konstatuje, że pozbawienie go dowództwa było bezzasadne, rozkazy nieprecyzyjne, a Rómmel usiłował przez obarczenie winą płk. Hanki-Kuleszy odwrócić uwagę od swoich błędów w dowodzeniu.[8] Koreś tej sprawie poświęca tylko jeden przypis, referując w nim stanowisko Majewskiego i dla równowagi podając wyjaśnienia Pragłowskiego. Sam ostatecznego stanowiska w tej sprawie nie zajął.[9] Co gorsza, zamieścił w postaci wyjaśnień list Pragłowskiego z 1952 roku, który w ogóle nie dotyczy istoty sprawy. Ta bowiem nie tkwi w tym, gdzie była podstawa wyjściowa do działań Brygady Kresowej, ale w tym jak sformułowany był rozkaz dla Hanki-Kuleszy. Pragłowski nie miał zapewne do niego dostępu i snuł ogólnotaktyczne rozważania. Problem w tym, że rozkaz nic nie mówił o obronie Warty, a nakazywał wycofania się za tą rzekę, koncentracje w rejonie Rossoszycy i pozostawanie do dyspozycji gen. Rómmla. Ponadto wyraźnie mówił o tym, że decyzję o wysadzeniu mostów Rómmel zastrzega do swojej osobistej decyzji (z ich niewysadzenia też stworzył zarzut wobec Hanki-Kuleszy). To bardzo przykry przypadek, w którym Rómmel pospolicie mataczył, konfabulował, podfałszowywał dokumenty, a Pragłowski z Londynu wspierał go swoim głosem, biorąc udział w niesprawiedliwym obciążaniu Hanki-Kuleszy odpowiedzialnością za swoje własne błędy.

Sprawa ma jeszcze drugi wymiar przez Koresia pominięty. Według pragmatyki przedwojennej za decyzję odpowiedzialny był dowódca, za sformułowanie rozkazu na piśmie szef sztabu. Za konkretny kształt rozkazu w sposób oczywisty odpowiada Pragłowski i powoływanie się na ustne polecenia inne niż w pisemnym rozkazie, wystawia Pragłowskiemu jak najgorszą opinię, jako szefowi sztabu. Przykro to powiedzieć, ale ma to charakter mataczenia i szukania winnych wszędzie na około w celu zdjęcia z siebie z odpowiedzialności za oczywiste (!) uchybienia, jak w przypadku niewysadzenia mostów na Warcie.

Na koniec czysto osobista refleksja. Generał Rómmel i pułkownik Pragłowski stanowili zgrany i lojalny od końca tandem dowódczy. Rómmel jest postacią wybitnie niesympatyczną i zasługująca na fatalną oceną za dowodzenie i zachowanie w czasie kampanii wrześniowej, a później jego postawa także pozostawiała wiele do życzenia. Tak naprawdę zasługiwał za porzucenie swojej Armii „Łódź” na degradację, a co najmniej na swojego rodzaju infamię. Część winy spada także na Pragłowskiego[10] i patrzę na niego także bez sympatii. W ramach generalnej oceny dowodzenia armiami podczas kampanii wrześniowej był to bodaj najsłabszy tandem dowódczy (rywalizować może tylko z Dębem-Biernackim i jego szefem sztabu). Nadanie mu po wojnie stopnia generalskiego uważam za grubą pomyłkę i rażącą niesprawiedliwość, zwłaszcza w porównaniu z wieloma naprawdę wybitnymi dowódcami, których taki honor nie spotkał. Napisać o takiej postaci tak fascynującą książkę to doprawdy wielka sztuka. Zwłaszcza, a może właśnie dlatego, że Koreś nie przemilczał oczywistych wpadek bohatera. Jeszcze raz szacunek i jeszcze raz podkreślam: to doskonała książka, której lektura jest obowiązkowa dla wszystkich zainteresowanych wrześniem 1939 roku.

Daniel Koreś, Generał brygady Aleksander Radwan-Pragłowski, IPN Warszawa 2012.